Dáil debates

Wednesday, 18 May 2016

11:40 am

Photo of Michael NoonanMichael Noonan (Limerick City, Fine Gael)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Fáiltím roimh an deis Iabhairt faoin nGaeilge sa Dáil. Tá sé tráthúil go bhfuil an deis seo againn, tráth a bhfuil Rialtas nua ag dul i mbun oibre agus clár Rialtais cuimsitheach le cur i bhfeidhm. Tá spriocanna sonracha leagtha síos sa chlár sin maidir le forfheidhmhiú na Straitéise 20 Bliain don Ghaeilge, cruthú fostaíochta sa Ghaeltacht trí Údarás na Gaeltachta, páistí a spreagadh chun freastal ar réamhscoileanna lán-Ghaeilge nó na naíonraí sa Ghaeltacht, aitheantas a thabhairt don tábhacht a bhaineann leis an nGaeilge mar theanga oibre iomlán in institiúidí an Aontais Eorpaigh, céimeanna cuí a thógáil chun deireadh a chur Ieis an maolú agus infheistíocht sa Ghaeilge a mhéadú.

Tá sé tráthúil freisin an díospóireacht seo a bheith againn agus comóradh Éirí Amach na Cásca 1916 fós faoi lánsheol. Cuireann sé an-áthas orm mar sin go bhfuil áit lárnach ag an nGaeilge mar a bhaineann sé le Éire 2016, an cIár comóradh céad bliain. Faoi An Teanga Bheo – snáithe Gaeilge an chláir chomórtha tá clár ilghnéitheach imeachtaí agus tionscnaimh curtha le chéile chun an Ghaeilge a cheiliúradh mar ghné bhríomhar agus lárnach dár bhféiniúlacht, dár n-oidhreacht, dár stair agus dár gcultúr. Mar chuid den chlár, tá clár digitithe, acmhainní foghlama ar líne, léachtaí, díospóireachtaí, seimineáir, imeachtaí ealaíne agus comhpháirtíocht leis na meáin chumarsáide.

Is ar bhonn páirtnéireachta atá An Teanga Bheo tógtha - comhpháirtíocht idir an Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta, atá i mbun comhordaithe air, agus na heagraíochtaí éagsúla atá rannpháirteach ann, idir eagraíochtaí Stáit, eagraíochtaí Gaeilge agus Gaeltachta, institiúidí tríú leibhéal agus grúpaí pobail.

Mar a dúirt mé, tá forfheidhmiú na Straitéise 20 Bliain don Ghaeilge áirithe go sonrach mar sprioc i gclár an Rialtais rannpháirtíoch nua. Aithnímid a thábhachtaí agus atá an Ghaeilge mar chuid shainiúil dár n-oidhreacht agus dár gcultúr. Chuige sin, tá an Rialtas tiomanta do chur i bhfeidhm na Straitéise chun go dtiocfaidh méadú ar líon na ndaoine a úsáideann an Ghaeilge sa saol Iaethúil agus go mbeidh áit níos feiceálaí ag an teanga i sochaí an lae inniu.

Bhí an Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge cúig bliana ar an bhfód ag deireadh na bliana anuraidh. Sa chomhthéacs sin, d’eagraigh an Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta díospóireacht oscailte ar pholasaithe na Straitéise. Ba í an aidhm a bhí Ieis an díospóireacht oscailte ná breathnú siar ar an méid atá déanta faoin Straitéis le cúig bliana anuas agus breathnú chun tosaigh ar na tosaíochtaí faoin Straitéis don tréimhse chúig bliana atá romhainn. Ag eascairt as an bpróiseas comhairliúcháin a bhí ar bun mar chuid den díospóireacht oscailte, táthar ag súil na príomhthosaíochtaí straitéiseacha don tréimhse cúig bliana ó 2016 ar aghaidh a aithint agus a fhoilsiú. Ní miste dom a mheabhrú chomh maith gur fhoilsigh na Ranna Rialtais go léir tuarascáil faoin méid atá bainte amach faoin Straitéis le cúig bliana anuas i mí na Nollag 2015. Níl aon dabht ann ach go Iéiríonn na tuarascálacha sin go bhfuil dúshraith mhaith leagtha síos ar féidir tógáil air don tréimhse chúig bliana atá romhainn.

Tá cur i bhfeidhm an phróisis pleanála teanga faoi Acht na Gaeltachta 2012 i gcroílár chur i bhfeidhm na Straitéise Fiche Bliain don Ghaeilge. Trí phleananna teanga a ullmhú agus a fheidhmiú ar leibhéal an phobail, tabharfar an deis faoin bpróiseas do gach pobal sa Ghaeltacht, bailte seirbhíse Gaeltachta agus líonraí Gaeilge a bheith ag an roth stiúrtha mar a bhaineann sé le cur chun cinn na Gaeilge ar leibhéal an phobail fud fad na Gaeltachta.

Tá dul chun cinn suntasach déanta maidir le cur i bhfeidhm an phróisis go dtí seo. Tá allúntas €400,000 curtha ar fáil i mbliana do Údarás na Gaeltachta chun cabhrú leis na heagraíochtaí atá roghnaithe sna limistéir pleanála teanga Ghaeltachta lena gcuid pleananna teanga a ullmhú. Is ionann sin agus ardú 100% thar an allúntas a bhí curtha ar fáil anuraidh nó in 2014, go deimhin.

As an 26 limistéar pleanála teanga Gaeltachta atá aitheanta faoin Acht, tá tús curtha le hullmhú pleananna teanga in 18 díobh agus é i gceist go ndéanfaidh an tÚdarás dul chun cinn suntasach maidir le tús a chur leis an bpróiseas san ocht limistéar pleanála eile idir seo agus deireadh na bliana. Tá eagrán uasdátaithe de na treoirlínte pleanála teanga,a d'fhoilsigh an Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta i dtús báire in 2014, curtha ar fáil. San eagrán nua seo, tugtar cur síos ar an gcóras faisnéise geografaí, atá forbartha agus curtha ar fáil ag an Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta le gairid, mar áis bhreise tacaíochta do na heagraíochtaí atá agus a bheidh i mbun pleananna a ullmhú agus a chur i bhfeidhm faoin bpróiseas. Ina theannta sin ar fad beidh an tÚdarás agus Foras na Gaeilge, de réir mar a bhaineann sé leo, ag dul i mbun oibre ar an talamh go luath chun tús a chur leis an bpróiseas mar a bhaineann sé leis na bailte seirbhíse Gaeltachta. Chun tabhairt faoi seo ar bhonn céimneach, tá sé i gceist go ndíreofar i dtús báire ar Leitir Ceanainn, Daingean Uí Chúis agus cathair na Gaillimhe. Lena chois sin, tá tús curtha ag Foras na Gaeilge leis an bpróiseas mar a bhaineann sé le líonraí Gaeilge, is é sin ceantair a bhfuil bunmhais chriticiúil bainte amach acu maidir le tacaíocht pobail agus Stáit don Ghaeilge.

Bunaíodh Scéim na bhFoghlaimeoirí Gaeilge le teaghlaigh sa Ghaeltacht a mhealladh chun Ióistín a chur ar fáil d’fhoghlaimeoirí le go mbeadh na foghlaimeoirí ag cur fúthu le teaghlaigh Gaeltachta a labhraíonn Gaeilge mar theanga teaghlaigh agus go mbeadh deis ag na foghlaimeoirí dul i dtaithí ar bhlas agus ar líofacht nádúrtha na teanga. Tá an chosúlacht ar an scéal go bhfuil an scéim seo chomh láidir inniu agus a bhí sí riamh. Is eiseamláir den turasóireacht chultúrtha iad na coláisti Gaeilge mar cuireann siad le saol sóisialta agus eacnamaíoch na Gaeltachta ar bhealach a thugann ardú stádais don Ghaeilge mar acmhainn luachmhar ar leith. Tá breis agus 600 teaghlach Gaeltachta cláraithe faoin scéim seo anois.

Tá sé mar bhunaidhm ag na coláistí Gaeilge cur le cumas labhartha Gaeilge na bhfoghlaimeoirí ar bhealach spraoiúil, taobh amuigh agus taobh istigh den seomra ranga, ag díriú ar na scileanna go léir - labhairt, cluastuiscint, scríobh agus léamhthuiscint - a mhúineadh. Treisíonn na coláistí na scileanna teanga trí ghrá nó suim sa teanga a spreagadh sna daltaí. Tugtar deis an teanga a chleachtadh i gcomhthéacs ina bhfuil na daltaí ag baint sult as imeachtaí na siamsaíochta. Leagtar béim mhór chomh maith ar chothú na féinmhuiníne. Is léir ón tuarascáil, Tionchar na gColáistí Gaeilge ar an teanga agus ar phobal na Gaeltachta, a réitigh lonad na dTeangacha in OlIscoil na hÉireann Má Nuad don Chomhairle um Oideachais Gaeltachta agus Gaelscolaíochta, go bhfuil obair den scoth á dhéanamh ag na coláistí, obair atá ar ardchaighdeán a spreagann daoine óga Ie filleadh ar an nGaeltacht. Rinne 21,509 foghlaimeoirí freastal ar choláistí sa Ghaeltacht i 2014 ar chostas €3.445 milliún don Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta

11:50 am

Photo of Seán Ó FearghaílSeán Ó Fearghaíl (Kildare South, Ceann Comhairle)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Is oth liom cur isteach ort ach tá an t-am istigh anois. Feicim go bhfuil i bhfad níos mó le rá ag an Aire ach fé mar atá an gnó ordaithe, níl ar fáil ach deich nóiméad do ghach duine.

Photo of Michael NoonanMichael Noonan (Limerick City, Fine Gael)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Is féidir é a chur-----

Photo of Seán Ó FearghaílSeán Ó Fearghaíl (Kildare South, Ceann Comhairle)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Is féidir an méid eile a bhí le rá ag an Aire a chur ar an taifead.

Photo of Thomas ByrneThomas Byrne (Meath East, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Sin deireadh seafóideach le ráiteas seafóideach sa Dáil ar maidin. Bhí a fhios ag daoine go raibh deich nóiméad againn. B'shin ceann de na ráitis is faide a chualamar riamh sa Dáil agus níl mórán de léite ar chor ar bith. Measaim gur féidir an dearcadh atá ag an Rialtas i leith na Gaeilge a bhaint amach ón tslí atá sé ag riaradh na díospóireachta seo. Níl Aire Gaeltachta anseo gur féidir labhairt ar son an Rialtais. Tá Aire Gaeltachta againn, ar ndóigh, ach níl sí anseo. Níl sí ar fáil.

Tá a fhios againn go ndearna an t-iar-Aire Stáit, an Teachta Joe McHugh, an-iarracht Gaeilge a fhoghlaim. Bhí mise ag agóid, in éineacht le mo chomhghleacaithe, nuair a cheapadh é, ach níl aon dabht ach gur fhoghlaim sé a lán Gaeilge agus é ina Aire Stáit. Níl an tAire, an Teachta Heather Humphreys, anseo. An ndearna sise iarracht aon dul chun cinn a dhéanamh lena cuid Gaeilge féin? Níl sí anseo, cé gurb í an tAire le freagracht maidir leis an ábhar seo. Tá díomá ormsa maidir leis sin agus measaim, i gcead don Aire Airgeadais, go bhfuil a lán gnóthaí eile le déanamh aige maidir le stiúradh na tíre seo, stiúradh an chórais airgeadais agus an Roinn Airgeadais. Sin é dearcadh Fhine Gael maidir leis an nGaeilge. Is dearcadh seafóideach é nach ligeann don teanga dul chun cinn a dhéanamh agus a rinne an-damáiste don teanga agus do lucht labhartha na Gaeilge i rith a thréimhse sa Rialtas. Caithfear stop a chur leis seo agus caithfear níos mó measa a bheith ag an Rialtas ar an nGaeilge, níos mó úsáide a bhaint aisti agus níos mó iarrachta a dhéanamh dul chun cinn a dhéanamh maidir leis an nGaeilge.

Cuireann Fianna Fáil an-tábhacht ar an nGaeilge ó thús na Poblachta seo agus ó Éirí Amach na Cásca, mar a luaigh an tAire. Bhí an Ghaeilge mar phríomhthréith den sórt tíre a bhí á h-iarraidh ó na poblachtánaigh ansin agus ó na saoránaigh anois. Tháinig sé sin ó na daoine a thosaigh an Stát seo. Tá an Ghaeilge in áit an-dainséarach agus an-bhaolach faoi láthair. Níl aon dabht faoi sin. Feictear go bhfuil an Ghaeltacht i dtrioblóid ar fud na tíre. Tá ag éirí go maith le Gaelscoileanna agus tá a lan daoine ag teacht amach astu siúd le Gaeilge, ach mura ndéanann an Rialtas iarracht dul chun cinn a dhéanamh agus cabhrú le daoine Gaeilge a úsáid sa Ghaeltacht agus í a úsáid nuair atá siad ag iarraidh an teanga a labhairt, rachfaidh stádas na Gaeilge i ndonas go tapaidh arís.

Tá gealltanas san aontas a rinneamar le Fine Gael chun infheistíocht sa teanga a ardú. Cheapamar gurb é an rud is tábhachtaí ná go gceapfar Aire Gaeilge agus Gaeltachta. I ndáiríre, níl Aire ann faoi láthair. Bhí Aire Gaeltachta, oidhreachta agus cultúir againn agus anois tá Aire againn atá freagrach as cúrsaí tuaithe agus as gach uile rud - as an nGaeltacht, as cúrsaí ealaíon agus as cúrsaí oidhreachta. Is sórt downgrading é don Roinn sin agus don Aireacht sin. Níl sé sin ceart. Arís feicim dearcadh an Rialtais maidir leis an nGaeilge sa chaoi gur riar sé na Ranna sin.

Maidir leis an dul chun cinn atá á dhéanamh ag an bhfochoiste atá ag athrú cúrsaí Dála agus an tslí ina ndéanann muid ár obair - tá cruinniú ar siúl ag 12.15 p.m. maidir leis sin - tá sé aontaithe ag an bhfochoiste sin go mbeadh coiste na Gaeilge ann sa Dáil seo. Beidh sé sin an-tábhachtach ar fad. Measaim go dtabharfaidh sé sin deis dúinn dul chun cinn a dhéanamh maidir leis an nGaeilge sa Dáil seo ach go háirithe - is féidir linn a lán rudaí a dhéanamh sa Dáil seo ach caithfidh tionchar a bheith againn ar fud na tíre. Má thaispeánann muidne meas ar an nGaeilge sa Dáil seo, scaipfear an meas sin ar fud na tíre agus b'fhéidir gur féidir linn dearcadh difriúil a bheith againn sa tír maidir leis an nGaeilge. Caithfimidne a bheith mar eiseamláir sa Dáil seo den chaoi gur féidir linn an Ghaeilge a chur chun cinn.

Maidir le cúrsaí Dála agus cúrsaí Rialtais, caithfear níos mó airgid agus níos mó infheistíochta a chur isteach i bhForas na Gaeilge agus in Údarás na Gaeltachta. Táimidne ag iarraidh €3 milliún sa bhreis a infheistiú i gcur i bhfeidhm straitéis na Gaeilge agus €3 milliún eile a infheistiú i gcaiteachas reatha do na tionscnaimh atá ag Údarás na Gaeltachta. Tá sé sin an-tábhachtach. Déanann Údarás na Gaeilge - más féidir leis agus má tá na hacmhainní aige - an-jab ag cur fostaíocht ar fáil i gceantair Ghaeltachta ach freisin caithfidh mé a rá go bhfuil gnóthaí ag teacht isteach i gceantair Ghaeltachta atá ag fáil tacaíochta ón údarás agus uaireanta níl Gaeilge ar fáil sa mhonarcha. Tá sampla i gceist agam ach nílim chun é a lua ar thaifead na Dála. Muna bhfuil na monarchana sin nó na gnóthaí sin ag scaipeadh na Gaeilge iad féin trí bheith ag úsáid na Gaeilge agus a bheith soiléir go bhfuil siad sa Ghaeltacht agus gur gnó atá cabhartha ag Údarás na Gaeltachta atá ann, déanfaidh sé sin damáiste don Ghaeilge freisin.

Táimidne i bhFianna Fáil ag tabhairt lántacaíocht d'Oifig an Choimisinéara Teanga. Caithfimid neamhspleáchas an Choimisinéara a chosaint.

12 o’clock

Ba mhaith linn reachtaíocht a chur tríd na Dála seo chun Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003 a láidriú ionas go mbeidh éifeachtacht níos fearr ag reachtaíocht teanga na tíre seo.

Tá sé an-tábhachtach ar fad go leanann an Ghaeilge ar aghaidh mar chroílár an teastais shóisearaigh agus na hardteistiméireachta. Tá sé sin mar bhunphrionsabal ag ár bpáirtí maidir leis an oideachas agus an Ghaeilge. Bhí an tuiscint sin faoi bhagairt roimhe seo, ach measaim nach bhfuil an dainséar sin ann faoi láthair. Ag an am céanna, ba cheart dúinn a chinntiú ní hamháin go bhfuil Gaeilge ag daoine, i ndáiríre, nuair a thagann siad amach as an gcóras oideachais, ach freisin go bhfuil deiseanna acu an Ghaeilge atá acu a labhairt agus fostaíocht nó tuilleadh oideachais a fháil trí mhéan na Gaeilge.

Tá mé an-bhródúil a rá go raibh mé páirteach i mbunú Gaelscoil an Bhradáin Feasa i mBaile Uí Mhornáin. Tá an scoil seo i mo cheantar féin i gContae na Mí. Mar aon leis sin, tá meánscoil i mBaile Brigín ag freastal anois ar an gceantar uilig - deisceart Chontae Lú, oirthear Chontae na Mí agus tuaisceart Chontae Átha Cliath. Tá sé an-tábhachtach go bhfuil a leithéid de scoileanna ann leis an nGaeilge a chur chun cinn lasmuigh den Ghaeltacht.

Táimid ag iarraidh an teanga a chur chun cinn ag leibhéal an Aontais Eorpaigh freisin. Tá an Ghaeilge mar theanga oifigiúil agus mar theanga oibre san Aontas Eorpach, ach níl sórt cothromas ag an nGaeilge leis na teangacha eile. Caithfear athruithe a dhéanamh maidir leis sin. I ndáiríre, caithfear dearcadh an Rialtais maidir leis an ábhar seo a athrú. Is féidir leis an Rialtas na hathruithe seo a thiomáint.

Is féidir linn a lán rudaí éagsúla a dhéanamh i dtaobh na Gaeilge. Léigh mé leabhar faoi theangacha uilig na hEorpa le déanaí. Tugadh le tuiscint sa leabhar sin go mb'fhéidir go bhfuil Gaeltacht na hÉireann ag fáil báis faoi láthair, agus Gaelscoileanna na hÉireann ag dul chun cinn ag an am céanna. Nílim ag rá go bhfuil an ráiteas sin fíor, ach tá píosa beag fírinne ar a laghad ag baint leis. Cé go bhfuil áthas orm go pearsanta go bhfuil Gaeilge líofa ag mo pháistí - níl duine amháin acu ach cúig bliana d'aois - agus ag a lán páistí eile atá ag freastal ar Ghaelscoilenna ar fud na tíre, tuigim go bhfuil dáinséar ann go bhfuil an Ghaeilge dúchasach a thagann ón teach imithe i laige. Tá a lán oibre le déanamh ag an Rialtas ionas go mbeidh a mhalairt de threocht i gceist.

Tá mé ag impí ar an Rialtas a dearcadh maidir leis an nGaeilge a athrú agus Aire a bhfuil Gaeilge aige nó aici a chur in oifig. Ba cheart go dtiocfadh a leithéid de Aire isteach anseo chun éisteacht lenár díospóireachtaí. Ba cheart go mbeadh níos mó measa ag an Rialtas ar ár dteanga seo. Is féidir cúpla focal a rá anseo is ansiúd, mar shampla le linn comóradh na bliana 1916, ach i ndáiríre caithfimid an teanga seo a choimeád. Ba cheart dúinn go léir meas a léiriú don Ghaeilge, go háirithe sa Dáil. Ba chóir dúinn an Ghaeilge a úsáid taobh amuigh de na díospóireachtaí a tharlaíonn anseo maidir leis an teanga, mar shampla i rith Seachtain na Gaeilge. Caithfear an Ghaeilge a úsáid ag uaireanta eile. Nuair a bhí mé i mo Sheanadóir, bhí díospóireachtaí againn i nGaeilge ó am go ham nuair a bhí Aire nó Aire Stáit líofa ar fáil. Is cuimhin liom díospóireacht a bhí againn maidir le costais séarachais agus cigireacht séarachais. Bhí mé féin agus mo chomhghleacaí, an Seanadóir Brian Ó Domhnaill, chomh maith leis an Seanadóir Ó Clochartaigh agus Seanadóir nó dhó ó Fhine Gael, in ann díospóireacht a bheith againn trí mheán na Gaeilge ós rud é go raibh an Teachta O'Dowd, a bhí mar Aire Stáit ag an am, sa Seanad le haghaidh Céim an Choiste. Ba cheart go mbeadh níos mó díospóireachtaí mar sin againn. Tá daoine fostaithe anseo chun aistriúcháin a dhéanamh. Tá a fhios agam go mbeidís lánsásta an jab sin a dhéanamh. Muna féidir linn é sin a dhéanamh, beidh sórt tokenism againn. Caithfimid dul níos faide ná sin.

Tá brón orm a rá go mbeidh mé ag fágáil an Tí chun freastal a dhéanamh ar an bhfochoiste ar Dáil reform.

12:00 pm

Photo of Peadar TóibínPeadar Tóibín (Meath West, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Ba mhaith liom mo chuid ama a roinnt le mo chomhghleacaithe, na Teachtaí Adams agus Ó Snodaigh.

Photo of Robert TroyRobert Troy (Longford-Westmeath, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Is that agreed? Agreed.

Photo of Peadar TóibínPeadar Tóibín (Meath West, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Ar an gcéad dul síos, ba mhaith liom mo fhíor-díomá a chur in iúl i dtaobh eolais a fuair mé inniu. Tuigim nach bhfuil dualgaisí na Roinne nua - an Roinn Forbartha Réigiúnaí, Gnóthaí Tuaithe, Ealaíon agus Gaeltachta - socraithe go fóill. Tar éis dúinn 70 lá a chaitheamh ag fanacht ar Rialtas, is léir go gcaithfimid fanacht le haghaidh ocht seachtaine eile chun sonraí na hábhair agus na dualgais a bheidh i gceist sa Roinn nua a fháil amach. Tuigim freisin nach mbeidh foireann iomlán na Roinne curtha i bhfeidhm ar feadh ocht seachtaine eile, rud a chiallaíonn nach mbeidh an Roinn seo iomlán eagraithe roimh bhriseadh na Dála le haghaidh an tsamhraidh. Mar sin, ní bheidh an Roinn in ann feidhmiú i gceart go dtí mí Mheán Fómhair seo chugainn, ní bheidh coiste na Roinne in ann feidhmiú i gceart go dtí mí Mheán Fómhair seo chugainn agus ní bheimid, mar Theachtaí Dála, in ann ceisteanna parlaiminte a chur chuig an Roinn go dtí mí Mheán Fómhair seo chugainn. Tá aon rud a bhaineann le forbairt réigiúnach, le gnóthaí tuaithe, leis na healaíona agus leis an nGaeltacht curtha ar ceal le haghaidh ocht seachtaine, ar a laghad, gan trácht ar an mbriseadh le haghaidh an tsamhraidh. Ciallaíonn sé sin nach mbeimid in ann oibriú leis an Roinn seo go dtí sé mhí tar éis an olltoghchán. Tá sé sin dochreidte.

Is masla é don Ghaeilge nach bhfuil an tAire, an Teachta Heather Humphreys, i láthair. Nuair a bhí mé ag caint léi inné faoin díospóireacht seo, dúirt mé go raibh mé ag tnúth lena feiceáil anseo. Nuair a ainmníodh an Teachta McHugh mar Aire Stáit sa Rialtas deireanach, dúirt an tAire, an Teachta Heather Humphreys, go raibh sí chun an Ghaeilge a fhoglaim ach, de réir dealramh, níl an teanga foghlamtha aici fós. Taispeánann sé sin an méid tábhacht a thugann an tAire agus an Rialtas don Ghaeilge. Seolann sé teachtaireacht ollmhór do mhuintir na Gaeltachta. Má breathnaímid ar an ainm atá ar an Roinn anois - an Roinn Forbartha Réigiúnaí, Gnóthaí Tuaithe, Ealaíon agus Gaeltachta - is léir dúinn go bhfuil an Ghaeltacht curtha ag deireadh an liosta.

Photo of Michael NoonanMichael Noonan (Limerick City, Fine Gael)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tá níos mó Gaeilge anseo ná mar atá-----

Photo of Peadar TóibínPeadar Tóibín (Meath West, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Caithfidh mé a rá gur linn uilig an Ghaeilge. Saibhríonn an Ghaeilge muid. Is teanga ársa í ár dteanga dúchais. Gach bliain, tagann na mílte daoine amach as scoileanna na tíre seo agus Gaeilge ag an móramh acu. Má dhéanann siad iarracht dul i dteagmháil leis an Stát agus má roghnaíonn siad an líne Gaeilge, ní bhíonn duine ar bith ar fáil chun seirbhís trí mheán na Gaeilge a thabhairt dóibh. Is cuma cén seirbhís Stáit atá i gceist. Má chuireann siad glaoch ar an CSO maidir leis an census, mar shampla, nó má chuireann daoine le suim acu san airgeadas glaoch ar an Central Bank, téann siad ó duine go duine gan teagmháil a dhéanamh le h-éinne atá in ann freastal orthu as Gaeilge. Níl an t-airgead curtha isteach. Tá an Rialtas ag caint faoi airgead a chur isteach, ach tá sé ag baint acmhainní ón earnáil seo. Tá níos mó ciorruithe déanta ar an nGaeilge agus ar an nGaeltacht ag Fianna Fail agus Fine Gael le deich mbliana anuas ná mar atá déanta ar aon earnáil eile. Is mór an trua é nach bhfuil níos mó ama agam, ach caithfidh mé an méid ama atá fágtha agam a roinnt le mo chomhghleacaithe.

Photo of Gerry AdamsGerry Adams (Louth, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Caithfidh mé a rá ar dtús go n-aontaím leis na Teachtaí Byrne and Tóibín a bhí ag tabhairt amach faoin Aire, an Teachta Heather Humphreys, atá as láthair anseo gan leithscéal ar bith. I mbuiséad Shinn Féin anuraidh, chuireamar roinnt moltaí chun tosaigh ar chostas €10 milliún ar an iomlán a mbeadh tionchar dearfach acu ar an nGaeilge. I measc na mbeartas seo, bhí méadú €5 mhilliún do chistíocht chaipitil Údarás na Gaeltachta agus méadú €750,000 ar an gcistíocht do scéimeanna pobail agus creidmheas cánach do thuismitheoirí a bhfuil a gcuid páistí ag freastal ar chúrsaí Gaeltachta. Cuireadh an infheistíocht seo chun tosaigh mar gheall ar na ciorruithe dona a rinne an Rialtas le blianta beaga anuas. Tá na ciorruithe mar chuid de dhearcadh náireach an Rialtais i leith na Gaeilge.

Thug siad €1 milliún sa bhreis don straitéis 20 bliain, ach bhain siad an méid céanna ó chiste Údarás na Gaeltachta. Tá i bhfad níos fearr ná seo ag dul do lucht labhartha na Gaeilge. Ba cheart an Ghaeilge a chosaint mar chuid lárnach dár gcultúr. Sa Tuaisceart, tá scéim líofachta ag dul ó neart go neart faoi stiúr an Aire, Carál Ní Chuilín. Anois, tá níos mó ná 15,000 daoine ag glacadh páirte sa scéim. Tá beartas eile ar siúl ag an Feidhmeannas maidir le dul chun cinn na teanga, mar shampla, airgead a chur ar fáil do pháistí ó teaghlaigh bochta freastal ar chúrsaí sa Ghaeltacht.

D'fhoilsigh Sinn Féin dréacht Acht na Gaeilge agus táimid tiomanta dá thabhairt isteacht, cé go bhfuil na hAontachtóirí ina choinne. Caithfidh Rialtas an Stáit seo tacú le seo agus sin ceist mhór don Aire.

Níl ach ceithre líne sa chlár Rialtais i leith na Gaeilge. Ní maith go leor sin. Caithfidh an Rialtas a chuid ndualgas a chomhlíonadh.

12:10 pm

Photo of Aengus Ó SnodaighAengus Ó Snodaigh (Dublin South Central, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Gach uile bliain ó toghadh mé, lorg mé díospóireacht nó sraith díospóireachtaí maidir leis an Ghaeilge agus an Ghaeltacht. Ní ar bhonn seasamh suas anseo agus labhairt faoin nGaeilge a bhí i gceist. Ar dtús, b'iarracht é breis Gaeilge a bheith le cloisint istigh anseo, ach chomh maith le sin b'iarracht é díriú isteach ar cheist na Gaeilge agus ar cheist na polaitíochta i nGaeilge, mar le tamall ró-fhada níl an pholaitíocht á phlé as Gaeilge sa Dáil. Bhí Gaeilge agus an Ghaeltacht á phlé, ach b'shin an méid. Le roinnt blianta anuas, tá athrú tagtha ar sin, ach ní athrú suntasach go leor é.

Arís i mbliana, lorg mé go mbeadh díospóireacht agus sraith de nithe eile as Gaeilge anseo le linn seachtain na Gaeilge, ach ní raibh muid anseo mar bhíomar ag stocaireacht. I ndiaidh sin, bhíomar ag féachaint ar chonas is féidir linn déileáil leis an toradh nua. Sin an fáth go bhfuil mé le roinnt seachtain anuas ag lorg go mbeadh, ar a laghad, díospóireacht nó plé ar cheist na Gaeilge istigh anseo. Bhí díomá orm nuair a chuireadh sin ar athló cúpla uair. Mar sin, tá áthas orm an deis a ghlacadh agus a thapú labhairt as Gaeilge.

Cosúil leis an Teachta Thomas Byrne, caithfidh mé freastal anois ar an choiste a bhaineann le h-athchóiriú na Dála. Mar a luaigh an Teachta Byrne, tá an coiste sin ag plé le coiste don Ghaeilge a bhunú anseo don chéad uair le tamall fada. Bheadh an coiste sin ag déileáil le ceisteanna na Gaeilge agus, tá súil agam, ar chonas is féidir linn an deis atá againn mar pholaiteoirí cuidiú leis an Ghaeilge a thárrtháil agus a athréimiú sa tír, rud nár luadh le tamall anuas.

An rud is mó sa dréacht tuairisc ón gcoiste athchóirithe go dtí seo maidir leis an nGaeilge ná go mbeadh an coiste don Ghaeilge ann. Chomh maith le sin, mar a dúradh liom breis is cúig bliana ó shin, tá sé ar intinn go mbeadh gach uile meamram míniúcháin do reachtaíocht don Dáil seo foilsithe go comhuaineach as Gaeilge. Níor tharla sin go fóill, ach tá moladh dó sin sa dréacht nua. Rud níos measa ón ár dtaobh agus maidir lenár ndualgais mar pholaiteoirí agus reachtóirí ná go mbeidh an Aontas Eorpaigh chun tosaigh ar an Dáil seo sa bhliain 2022, mar beidh siadsan ag foilsiú reachtaíochta dhátheangach go comhuaineach ach beidh muidne fós ag foilsiú reachtaíocht as Béarla agus ansin á aistriú go Gaeilge, muna thapaíonn muid an deis atá romhainn. Tá seans againn sin a athrú sa chúig bliana atá le teacht. Tá neart rudaí eile gur chóir dúinn a dhéanamh agus dá mbeadh cúpla uair a chloig agam, d'fhéadfainn déileáil leo.

Ba mhaith liom déileáil go gasta le ceist na gaelscolaíochta. Níor luadh an ghaelscolaíocht sa mhéid a dúirt an tAire, an Teachta Noonan, níos luaithe nuair a léigh sé dhá leathanach go leith as sé leathanach. Léigh mise an sé leathanach ach fós níor luadh an ghaelscolaíocht sa ráiteas. Fós, tá an Roinn Oideachais agus Scileanna ag loic ar pháistí atá ag iarraidh freastal ar Ghaelscoileanna agus ar thuismitheoirí atá ag iarraidh a pháistí a thógaint trí Ghaeilge. Níl an Roinn fós ag comhlíonadh na n-éileamh atá ann do Gaelscoileanna ná níl sé sásta éileamh a chothú. Ní gá ach scoil amáin a lua. Tá an Roinn ag cur constaice i gcoinne Coláiste Locha Ghile i gContae Sligeach atá ag iarraidh teacht ar an bhfód i mí Méan Fómhair. Ba chomhair don Roinn a bheith ag tabhairt tús áite don Ghaeilge in ionad a bheith ag déanamh tromaíochta uirthi de shíor.

Photo of Seán SherlockSeán Sherlock (Cork East, Labour)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Gabhaim buíochas as an deis labhartha anseo inniu. Níl mo chuid Gaeilge ró-mhaith, ach táim ag cleachtadh. I mBunreacht na hÉireann aithnítear an Ghaeilge már ár dteanga phríomha sa Stát. Samhlaítear dúinn go bhfuil dualgas mór ar ghach Rialtas acmhainní a chur ar fáil agus tionscnaimh a chur in áit chun an teanga a chosaint agus í a fhorbairt go hiomlán.

The Labour Party recognises the central place of the Irish language in our heritage, our history and as a rich resource for daily life. The Constitution explicitly recognises Irish as the first language of the State and it is our view that this places certain responsibilities on all governments to vigorously support the protection and development of the language.

I want to take a slightly different tack today. I speak through the medium of English. I feel strongly that Irish is often presented in a binary fashion, typified by those who have the language and those who do not. The last census recorded more than 160 languages being spoken in this country and we have a multiplicity of nationalities here now. I believe that in the globalised society we live in, we must recognise the attempts by those who are seeking to encourage bilingualism and multilingualism within this island. It is not about one language being better than another but about using languages efficiently. It is also about seeking to encourage greater awareness of the critical importance of language learning, not only in terms of increasing employment possibilities and meeting industry needs, but also its broader value in the spheres of education, the arts and in the context of supporting social cohesion and intercultural understanding.

In that context, Irish has a significant role to play in terms of encouraging multilingualism and bilingualism. A group called One Voice for Languages focuses on the importance of all languages, including Irish, being valued in a real sense and beyond the tokenism that often inculcates debate in this House and elsewhere. This group focuses on three basic statements.

Mar a chreidimid: Tá teangacha luachmhar, riachtanach agus spreagúil. What we believe: Languages are essential, valuable and exciting.

A bhfuil uainn: Ceisteanna teanga a ardú ag an leibhéal is airde rialtais agus a chur ar a shúile do phobal uile na tíre. What we want: Language issues to be raised at the highest levels of government and to be brought to the consciousness of the country as a whole.

Mar a dhéanfaimid: Gníomhú mar ghlór cumhachtach agus mar shlógadh dóibh siúd go léir ar spéis leo ceisteanna teanga. What we will do: Act as a rallying point and a powerful voice for all interested in language issues.

Globalisation has changed our experience of language diversity. There are now few places in the world in which multiple languages are not present and in which people do not make use of repertoires that draw on several different languages. As a former Minister with responsibility for research and innovation, I have found there is ample research evidence regarding the numerous benefits of language learning. For example, in the Irish context research has demonstrated that bilingualism in Irish and English enhances mathematics performance and that the Irish language lends itself to the better understanding of mathematical concepts. There have been repeated statements from high-level industry leaders, employment specialists, advisory bodies and experienced linguists on the deficit in appropriate language skills and the important role the learning of other languages, of which Irish is one, can play in the improvement of literacy levels. An appreciation needs to be fostered, at Government level and among the wider public, on the significant cognitive, social, developmental, cultural and linguistic enhancement that can be attained through the learning of Irish or other additional languages. We need to improve the teaching and learning of science, mathematics and engineering and research shows that where students are educated through the medium of Irish, and where they live in bilingual communities, their learning outcomes are a lot better. We should focus more on those opportunities. I speak for thousands of people throughout this country when I say I do not know if I will ever be fluent but I would love to be able to conduct my everyday business in a bilingual way. Perhaps we need to focus more on the opportunities therein.

I am glad to say I live in an area where, over the past five years, there has been an explosion in the number of places in Gaelscoileanna and there are two Gaelscoileanna under construction in my constituency, in Mainistir Fhear Maí and Mainistir na Corann. We are very proud of that and we want to ensure that there is a continuum between what students learn at primary level and what they learn at post-primary level. We need to do more to encourage people in communities like Mallow, Fermoy and Midleton, where we have these Gaelscoileanna, to use the language in their everyday transactions on the street or through interactions with Government agencies.

We need to widen the debate and recognise that there are over 160 languages spoken in this country. We need to ensure we target resources in a way that ensures that more people speak the language or, at least, are inculcated with the language during everyday usage, and this is a big challenge. We are all wedded to the 20-year strategy and if we witness economic growth we need to ensure the resources are made available so that the plan bears fruit.

Every time there is a debate on the Irish language somebody gets up and says somebody has such an amount of proficiency and somebody else does not. Let us get away from that binary, hackneyed debate and broaden it out so that we can get more people actually speaking Irish. Let us encourage people to speak the language more and if we broaden the debate we can also encourage the use of bilingualism in everyday life. That is a very reasonable proposition.

12:20 pm

Photo of Robert TroyRobert Troy (Longford-Westmeath, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Glaoim ar an Teachta Bríd Smith agus an Teachta Paul Murphy.

Photo of Bríd SmithBríd Smith (Dublin South Central, People Before Profit Alliance)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Níl an Teachta Paul Murphy anseo ach tá mise anseo.

Photo of Robert TroyRobert Troy (Longford-Westmeath, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tá deich nóiméad agaibh.

Photo of Bríd SmithBríd Smith (Dublin South Central, People Before Profit Alliance)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Níl ach cúig nóiméad uaimse. Faoi láthair, is féidir linn Billí a phlé trí Ghaeilge san Eoraip ach ní féidir an rud céanna a dhéanamh sa Teach seo, agus is shame on this House é sin. Tá an Ghaeilge ag dul i laghad ó am an Ghorta Mhóir, ach i gceantair Ghaeltachta tá an dul i laghad ag tarlú go han-scioptha ar fad. Tá specific fadhbanna ag ceantair Ghaeltachta agus ag na ceantair cois farraige. Is fadhbanna iad seo ar nós fadhbanna le hiasachtaí agus fadhbanna feirmeoireachta agus eisimirce. Tá ganntanas ann maidir le seirbhísí ar nós broadband, taisteal poiblí, seirbhísí sláinte agus tithe altranais. Tá ganntanas fostaíochta chomh maith ann tríd an Ghaeltacht. Tá níos mó achmhainní ag teastáil sna ceantair seo, go háirithe sa Ghaeltacht. Ba chóir dúinn ceannaireacht láidir a thaispeáint sa Teach seo maidir leis an teanga. Ba chóir Aire Gaeltachta a bheith againn agus ba chóir dúinn guth láidir a thabhairt don teanga.

Tá coiste Oireachtais don teanga ag teastáil uainn. Caithfimid an 20 year strategy a chur i bhfeidhm go díreach anois agus infheistíocht a chur leis. Faoi láthair, tá an fhreagracht ar Údarás na Gaeltachta ach cuireann an t-údarás an fhreagracht ar an gceantar. Údarás na Gaeltachta hands the responsibility to the local community and the passing of the parcel goes on and on with no accountability in this House. Ba chóir go mbeadh gach seirbhís rialta a bheith le fáil sa dá theanga. Faoi láthair, níl sé sin ag tarlú. Mar shampla, tá aithne agamsa ar dhaoine nach raibh in ann foirmeacha i nGaeilge a fháil ó Oifig na bPasanna. Ar ócáidí, níl foirmeacha i nGaeilge le fáil i stáisiúin an Gharda Síochána chomh maith. Is iad seo rudaí bunúsacha. Ach ní amháin go bhfuil na foirmeacha tábhachtach, tá sé tábhachtach gur féidir an dhá teanga a chur tríd an tír.

Bilingualism is good for us. It is good for one's brain, one's children and the community. As the previous speaker stated, we need to do everything we can to encourage bilingualism. Deir roinnt daoine nach féidir le roinnt páistí bocht déileáil leis an nGaeilge chomh maith leis na fadhbanna eile atá acu. Is masla mór é seo do na daoine seo. Perhaps that explains why, for example, in my community in Ballyfermot, we do not have a Gaelscoil or any facilities for education in the Irish language. There is a big demand for Irish language education in Ballyfermot, but people have to go to Inchicore, Clondalkin or as far away as Lucan to access Irish language services. Tá áthas orm a rá go mbeidh an chéad naíonra - sin crèche le Gaeilge - ag oscailt an bhliain seo chugainn agus tá sé sin down to the local community and Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath.

Tá timpeall 2 milliún duine sa tír seo atá cuid Ghaeilge acu, agus sin uimhir láidir. Caithfimid commitment a dhéanamh le linn an Rialtais seo maidir leis an nGaeilge. Is féidir linn tosú anois sa Teach seo le gach páirtí agus grúpa ag tabhairt spokesperson don teanga. This would encourage everyone to use Irish more frequently.

Ba chóir dúinn brú a chur maidir leis an teanga sa Teach seo. Caithfimid Aire a fháil, coiste don teanga a chur in situ, agus infheistíocht de timpeall €18 milliún ar a laghad a bheith againn chomh maith le Minister oideachais ag plé leis an nGaeilge sna scoileanna. Tá sé sin an-tábhachtach.

12:30 pm

Photo of Paul MurphyPaul Murphy (Dublin South West, Anti-Austerity Alliance)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Austerity is the biggest danger to the Irish language and Gaeltacht communities. The cuts made to pay off the banking debts have hit Irish language programmes and job creation initiatives in Gaeltacht communities. The regressive changes to public sector employment and job numbers has impacted on the provision of public services and on the ability of the public sector to provide services through Irish. We have seen a massive rise in emigration from Ireland through the austerity years with young people moving abroad to seek employment. The Central Statistics Office estimates that the net emigration figure from 2008 to 2014 is 141,000, 81,000 of whom are those under 24 years of age. Rural areas have been particularly hit hard by youth migration as young people move to towns and cities for employment and education opportunities and Gaeltacht communities like similar communities have been hit hard by these measures. This has been the case for decades.

Given the impact that this has not only on rural communities but on the Irish language, one would have thought that the Government would intervene to provide some employment and a future for young people but, unfortunately, the opposite is the case. Instead, young people have been hit with cuts to jobseekers' allowance payments and pushed into so-called labour activation schemes, such as JobBridge, Gateway and so on. In Gaeltacht communities, organisations in receipt of State funding such as Foras na Gaeilge and Údarás na Gaeltachta have been hit with severe cuts.

Budget cuts show that the establishment parties are hypocritical on the issue of the Irish language. They speak of the respect they have for it. They speak about how vital it is for the culture of the country. There is no shortage of that talk but at the same time, the same politicians make savage cuts to the budget of Irish language organisations and projects relating to the language. Foras na Gaeilge funds Irish language organisations and projects throughout the country. It has seen its budget cut from more than €20 million in 2017 to just over €15 million in 2015. When inflation is taken into account that is a 39% cut since 2001. This means there is a de factoembargo on new and existing projects.The capital budget of Údarás na Gaeltachta has been cut from €22 million in 2007 to an incredible €6 million in 2013, a 73% cut in the budget when employment is falling in Gaeltacht communities while at the same time the budgets for the IDA and Enterprise Ireland were increased in that period.

Why is it that the Fine Gael-Labour Party and Fianna Fáil-Green Party Governments implemented this policy of cutting funds for the development of employment in Gaeltacht communities when expanding the funding outside the Gaeltacht? It is no wonder that those communities have formed the view that they are being consciously neglected by the establishment parties.

Conradh na Gaeilge with the support of 77 organisations has published a very important document, Investment in the Irish Language and in the Gaeltacht from 2016 onwards, which outlines well researched proposals for increases in funding. It is seeking an additional €18 million in funding for Údarás na Gaeltachta and Foras na Gaeilge which would result in an estimated 1,175 new jobs, €5 million less than the 2008 funding. The Anti-Austerity Alliance fully supports that demand. Not only should the budget cuts be reversed in their entirety but we should fight to expand the funding greatly. Conradh na Gaeilge outlines that even a partial reversal of the cuts could mean an expansion in Irish language community schemes where language plans in the Gaeltacht could be implemented, local groups all over the State can work on expanding the use and knowledge of the language where Irish speaking families would get the support they need in using the language and where Gaeltacht schools would get language assistance.

There have been tremendous protests on the right to use the Irish language. The Dearg le Fearg protest in 2014, in which I participated, had 10,000 people on the streets in Dublin. The cuts in the public sector in recent years have dramatically reduced the number of civil and public servants and impacted on the talent pool of our public sector workers. Many of those now retiring or taking early retirement are the staff who have the language skills to deal with the public through Irish. Answers we received from Ministers show that on average 4.5% of staff have sufficient Irish to deal with people. Some Departments have very low figures, such as the Department of Public Expenditure and Reform, with 0.8%, and the Department of Jobs, Enterprise and Innovation with 0.5%. Many people who wish to engage with the State, through Irish, have the continual problem of being able to get forms in Irish or speak to people in the language they want to speak in, even when they call the designated Irish language telephone line. Irish speakers say they face a constant battle to conduct simple interactions with the State, such as getting a passport form. There is widespread support for the availability of public services through Irish for those who want them as illustrated in a number of public opinion polls.

The programme for Government generally outlines that it supports extra funding for the language. However, there are no commitments in the programme for Government about what level of funding will be advanced. There is a need for an active campaign by Gaeltacht communities and Irish language speakers to secure the funding they need and to secure their language rights. Capitalism is a system which ravages linguistic diversity all over the planet. The rule of profit is what comes first and the language rights of minorities come second. To secure rights we must fight for them and take on the wider agenda of cutting public services, cutting employment and cutting services to communities, such as our Gaeltacht communities and Irish speaking community.

Photo of Catherine ConnollyCatherine Connolly (Galway West, Independent)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Ní nach ionadh go bhfuil inmharthanacht na Gaeilge i mbaol. Tá muid sa Dáil agus níl Aire sinsearach le Gaeilge anseo ná baol uirthi í a fhoghlaim. Níl Aire sóisearach ach an oiread agus tá óráid againn ón Aire Airgeadais agus is masla é i ndáiríre do lucht na Gaeilge na sé leathanach seo. Níl iarracht ar bith déanta anailís a dhéanamh ar stádas na Gaeilge nó straitéis na Gaeilge. Ní fiú tráithnín é bheith ag liú straitéis na Gaeilge gan acmhainn chuí a chur ar fáil. Níl aon trácht ar sin chor ar bith. Níl aon iarracht an straitéis a chur i gcomhthéacs. Eascraíonn an straitéis sin díreach as an Bhunreacht agus an stádas faoi leith atá ag an nGaeilge sa Bhunreacht. Eascraíonn an document agus an cáipéis seo as na 13 cuspóir a leagadh síos siar in 2006. Anois 2016. Ar ndóigh, foilsíodh an straitéis seo in 2010 agus níl anailís ar bith déanta in óráid an Aire Airgeadais maidir leis an straitéis sin nó cad tá ag teastáil. Aontaím le rud amháin atá scríte ag an Aire sna sé leathanach atá aige agus sin mar fhocal scoir. Deir sé, "tá todhchaí na teanga ag brath go príomha ar an phobal." Cinnte tá, ach tá ról ag an Rialtas agus tiocfaidh mé ar ais go dtí an ról sin.

Is linne go léir an Ghaeilge agus níl amhras ar bith ach go bhfuil dualgas orainn go léir í a úsáid agus í a chur chun cinn. Ar ndóigh, áfach, tá deacrachtaí éagsúla ag dul leis an ndualgas seo ag brath ar chumas Ghaeilge an duine. Do dhuine amháin, is éacht é "Dia duit" nó "Slán" nó "Go raibh maith agat" a rá. Ach do dhuine eile, le sealbhú níos fearr ar an nGaeilge, tá dualgas níos tromchúisí ag dul leis an gcumas sin. Ní mór don chainteoir sin chuile sheans a thapadh an Ghaeilge a úsáid agus seirbhísí trí Ghaeilge a éileamh ón Stát.

Chomh maith lenár ndualgais agus ár n-iarrachtaí aonair, áfach, tá freagracht faoi leith ar aon Rialtas, agus go háirithe an Rialtas seo, ár dteanga dhúchas a chur chun cinn i bhfianaise, ar an gcéad dul síos, cé chomh báúil agus atá pobal na tíre don teanga. Mar shampla, tá sé soiléir ó shuirbhé a rinneadh le déanaí go dtacaíonn breis agus 93% den daonra le hathbheochan nó caomhnú na Gaeilge. Ar an dara dul síos, tá an méid Teachtaí Dála nua-tofa - faraor nach bhfuil siad sa Seomra faoi láthair - agus, de réir mar a thuigim, móramh na Dála atá taobh thiar den Ghaeilge. Ar an tríú dul síos, agus níos tabhachtaí fós, tá an taighde uilig a chuireann in iúl go bhfuil géarchéim ann maidir le hinmharthanacht na Gaeilge mar theanga phobail agus mar thenaga theaghlaigh sa Ghaeltacht. Ta sé thar a bheith soiléir nach bhfuil an dara rogha ag aon Rialtas, ach go háirithe an Rialtas seo, má tá sé i ndáiríre faoin Ghaeilge a choinneáil martheanga bheo, bhríomhar agus mar theanga chumarsáide, achbeart a dhéanamh go práinneach.

Sa chomhthéacs seo, níl drogall ar bith orm mo thacaíocht a thabhairt don chás le haghaidh maoinithe bhreise a chur ar fáil maidir le hinfheistíocht sa Ghaeilge agus sa Ghaeltacht agus brú a chur agus a choinneáil ar an Rialtas seo é a dhéanamh.

Níl ach €18 milliún - sin an méid - á lorg ag na heagraíochtaí a tháinig le chéile ar son na cúise. Is iad sin Foras na Gaeilge, eagraíocht a fheidhmíonn ar fud an oileáin, agus Údaras na Gaeltachta. I bhfianaise na ndea-thorthaí agus na mbuntáistí a bheadh ann ó thaobh an gheilleagair de, ó thaobh na bpost nua a bheadh gceist, agus de bharr go bhfuil an figiúr seo €5 milliún níos lú ná an buiséad €45 milliún a bhí ann i 2008, bheadh sé náireach amach is amach gan an t-airgead seo a chur ar fáil dóibh. Go deimhin, tá cás iontach soiléir déanta amach acu agus ní mór don Aire agus don Aire sóisearach, cuma cé hé nó hí - ar ndóigh, tá sé níos rúnda ná an tríú rún Fatima cé hí nó cé hé - an cháipéis seo a léamh agus an t-airgead seo a chur ar fáil.

Go sonrach, luann an cháipéis deich gcúis le tacú leis an éileamh do mhaoiniú breise don Ghaeilge agus don Ghaeltacht. Tá mé chun an deich gcúis sin a léamh amach. Tá tacaíocht an-laidir don Ghaeilge i measc an phobail i gcoitinne. Tá sé sin ráite ag a lán cainteoirí inniu. Ní mór deiseanna an teanga a úsáid a chur ar fáil don phobal. Tá an pobal ar aon intinn gur chóir tacaíocht bhreise a chur ar fáil.

Tá an leibhéal maoinithe atá á lorg acu €5 milliún níos ísle ná an maoiniú a cuireadh ar fáil in 2008. Is ionann an maoiniú breise atá á lorg acu ó dheas agus níos lú ná 1% den airgead breise a cheadaigh an Rialtais i gcáinaisnéis 2016. Is ionann an maoiniú breise atá á lorg acu ó thuaidh agus 0.43% den airgead breise geallta mar chuid de Chomhaontú Stormont i 2015. Nuair a laghdaíodh buiséid an Fhorais agus an Údaráis, cuireadh cúramaí breise ar an dá eagraíochtaí ag an am céanna agus níos lú airgead acu na cúramaí sin a chomhlíonadh. Is é seo an chéad chomhiarratas riamh ó na húdaráis agus ón bpobal. Cuireann sé sin in iúl cé chomh tábhachtach is atá sé an t-airgead seo a thabhairt do na heagrachtaí. Tá géarchéim i gceist.

Chruthófar breis is 1,160 post leis an maoiniú atá á lorg. Is mór an trua nach bhfuil an tAire Airgeadais fós sa seomra chun é sin a chloisteáil. Is mór an trua nach bhfuil sé anseo chun an cháipéis seo a fheiceáil dar teideal "Buntáistí geilleagracha na Gaeilge a fheictear i gCathair na Gaillimhe agus i nGaeltacht na Gaillimhe". Tá a fhios ag an Iar-Aire Stáit, an Teachta Joe McHugh, go bhfuil €136 milliún i gceist - is é sin a luach - do chathair na Gaillimhe agus don chontae.

Tá tosaíocht á lorg ag na heagraíochtaí don Ghaeilge, go háirithe sa bhliain seo agus muid i mbun ceiliúradh i 1916. Ba chóir aitheantas a thabhairt don ról ar leith a bhí ag an nGaeilge i gcuid mhaith de na heachtraí a tharla céad bliain ó shin. Chomh maith le sin, deirtear linn go mbeidh comóradh speisialta ann i 2018 chun tús athbheochan na Gaeilge a chomóradh. Ba chóir, mar sin, na scéimeanna agus na tionscadail a bheartaítear sa cháipéis seo a chur i bhfeidhm i 2016 le cinntiú go dtabharfar spreagadh ar leith don Ghaeilge faoin mbliain 2018 ag an leibhéal áitiúil go mór mór. Agus mé ag caint faoi spreagadh, ní mór don Dáil seo an Ghaeilge a úsáid chun spreagadh a thabhairt do na daoine atá timpeall na tíre ag éisteacht linn agus ag déanamh a ndícheall le beagán Gaeilge í a úsáid. Tá dualgas orainne eiseamlár a thabhairt dóibh agus a rá leo go bhfuil an Ghaeilge tábhachtach.

Tá gá le ceannaireacht ag an mbord Rialtais má táimid i ndáiríre faoin dteanga. Tá gá le hAire sinsearach le Gaeilge agus tá gá le Aire sóisearach don Ghaeilge agus Gaeilge aige nó aici. Gan dabht, beidh tábhacht faoi leith ag baint leis an gcomhchoiste Dála ó thaobh na Gaeilge de. Mar a dúirt mé cheana, ní fiú tráithnín an Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge gan acmhainní cuí a chur ar fáil. Má táimid i ndáirire faoin nGaeilge, caithfimid beart a dhéanamh. Ní féidir leanúint ar aghaidh le hAire sinsearach gan Ghaeilge agus gan Aire sóisearach. Mar a duirt mé, tá sé cosúil leis an tríú rún Fatima cé hé nó cé hí. Tá sé thar am beart a dhéanamh le cur in iúl do mhuintir na tíre go bhfuilimid i ndáiríre faoin dteanga.

12:40 pm

Photo of Catherine MurphyCatherine Murphy (Kildare North, Social Democrats)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

I am one of those people who went through the education system when Irish was compulsory and I passed examinations. However, I cannot speak Irish and can just about follow a conversation in it. I have a few words of Irish, but that is the extent of it. However, I have a commitment to the Irish language which, as I have said previously in the House, I show by the fact that my children attended an all-Irish school in the days when the Gaelscoileanna movement was almost frontier territory. There was very unsatisfactory accommodation available and the movement was in the early stages of development. I have a commitment and a desire to see the language revived and people like me need to be catered for. There are actually a lot of people who would put themselves in that category.

One item is absent from this Chamber and I do not know if anyone has it in front of him or her. Most of those who have spoken spoke in Irish. There is a translator in the booth translating, yet none of us has earphones. That is a very obvious shortcoming. Increasingly, we hear people speak in Irish, which is fine as long as those who do not speak the language have the means to understand what they are saying, certainly if it is a long speech.

I turn to the revival of the language. I have seen at first hand the phenomenal revival of the language within my constituency which is outside a Gaeltacht area. There are six or seven primary schools, as well as a second level school in Lucan which was developed on a regional basis for north Kildare. It has been so successful that it is oversubscribed, with the result that now there is nowhere for students in north Kildare to go. They are being asked to go somewhere which is less satisfactory. Total immersion is very different from the likes of a sruth or an aonad, which does not seem to be understood. It appears that one has to re-establish a demand in an area for an Irish school, even though there has been such a demand since the 1980s. The school in Lucan would not have been developed if there been no demand in north Kildare and west Dublin. There are 6th class pupils from six or seven feeder schools in north Kildare and areas such as Edenderry and Dunboyne. When my children went to Gaelscoil Uí Dhálaigh in Leixlip, we fought every inch of the way to have the school established. The accommodation was what other people had finished with. Essentially, there was no big demand for revival and it had to be fought for.

I am seeing the exact same thing happen in the provision of Gaelscoileanna at second level. There is a need for co-ordination between the Departments involved. To be honest, I am not at all happy that we have this miscellaneous Department of Regional Development, Rural Affairs, Arts and the Gaeltacht. With a lot of portfolios, it lacks focus. The Irish language is within a context which is our culture. The aspects of arts and heritage are being dumbed down.

I am not at all surprised there is a big resistance to that, as we speak. The Irish language exists within that culture and that culture needs to be nurtured. It is very interesting that the Taoiseach was at an event yesterday in America, where there is a greater appreciation of our culture, by the look of it, than we ourselves might have. I believe that needs to be revisited as a matter of urgency.

The Gaeltacht needs special attention. These are very special areas and it is not just a question of the language on its own. We must consider the needs of people living in those areas in a complete way, because this goes from language to commerce to culture and to every particular element of life. However, any big revival is going to come from outside the Gaeltacht areas. There needs to be a degree of co-ordination so there is not a resistance, where there is a proven demand, to giving expression to that demand, for example, through the Department of Education and Skills.

There is a very exercised community in my constituency, one I am very happy to lend support because I believe it is being very badly treated in terms of the development of and commitment to a second level school, given the school in west Dublin is over-subscribed. The reality is that some of these primary schools have existed since the 1980s and 1990s; they are established schools, with some being two-stream schools and one a three-stream school. They are incredibly well appreciated and it is understood there is an educational value in bilingualism, in that it is possible for people to become multilingual much more easily if they are bilingual in the first place. People often ask about the economic advantage of learning Irish whereas we do not dismiss the economic advantage of learning many other languages. If Irish is a benefit to our learning of other languages, given the prospect of multilingualism, we have to see it in those terms.

There can sometimes be a bit of elitism among people who almost believe that if others do not speak Irish, they are not the real thing. We have to cut that out. If there is to be a revival we have to provide opportunities for people to speak Irish, even if it is in less than perfect patterns. This includes providing opportunities outside the classroom environment because while people might learn Irish in the classroom, if they do not have the opportunity to speak it outside that environment, they will lose the language. We have to look in a more nuanced way at how we provide for this.

There needs to be a strong connection with the Department of Education and Skills in terms of co-ordinating the development of the language. If this stops at second level, we are hardly going to achieve what we all want to see achieved.

There are other issues in regard to the whole area of the culture within which the language exists. For example, many of us watched the excellent programme that RTE broadcast at the time of the commemorations, which was greatly appreciated. At the same time, the playlists of Irish music contain less and less of what people really appreciated when they saw it in a programme because these things are always developed on the basis of commercial value. I believe we need to look at this in its totality because if people appreciate the context, they will appreciate the language. Those aspects need to be considered if we are to have a more complete revival.

12:50 pm

Photo of Catherine MartinCatherine Martin (Dublin Rathdown, Green Party)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

De réir saineolaithe idirnáisiúnta, tá an Ghaeilge sa Ghaeltacht ag cúlu go tapaidh mar theanga laethúil an phobail. Go bunúsach, tá todhchaí na Gaeltachta i mbaol. Cad is Gaeltacht ann? An áit fisiciúil nó meon aigne í? Nó an bhfuil an dá rud fite fuaite lena chéile? Caithfear an cheist a chur ar gach Teachta Dála: cad é a bhfuil ar bun agat i do Dháilcheantar féin chun cás na teanga a chothú? Braitheann pobal na Gaeilge orainn uilig ceannaireacht a léiriú i dtaobh cearta agus seirbhísí teanga a chur chun cinn. Mo náire sinn mar Theachtaí Dála má thréigimid aisling na Gaeltachta.

Is seoid náisiúnta luachmhar chultúrtha í an Ghaeltacht agus tá dualgas orainn uilig í a chosaint do na glúinte a thiocfaidh inár ndiaidh. Ní mór dúinn cuimhniú gurb é an difríocht idir Gaeilge phobail na Gaeltachta agus an Ghaeilge lasmuigh den Ghaeltacht ná gur slabhra neamhbhriste lenár sinsir Ceilteacha í teanga phobail na Gaeltachta. Síneann fréamhacha na teanga siar i bhfad roimh ré na Normannach, roimh ionsaí na Lochlannach, roimh ré na Críostaíochta agus fiú siar go dtí ré na miotaseolaíochta. Ach dealraítear go bhfuil meath le brath sa Ghaeltacht de dheasca easpa seirbhísí Gaeilge, easpa tacaíochta an Stáit agus bagairt an Bhéarla chuile áit. Is ceist phráinneach í an meath seo. Is é seo am an ghátair do chainteoirí dúchais.

De réir figiúirí dhaonáireamh 2011, cé go ndeireann 41.4% go bhfuil siad ina gcainteoirí Gaeilge, ní úsáideann ach 1.8% de dhaoine an Ghaeilge ar bhonn laethúil. Is é sin 77,185 duine. Faraor, níl ach duine as triúr dóibh siúd ina gcónaí sa Ghaeltacht. Is maith is eol dúinn go bhfuil athrú aeráide mar bhagairt ar an timpeallacht agus go bhfuil an timpeallacht i mbaol. Mar an gcéanna, dearbhaíonn an Comhaontas Glas go bhfuil todhchaí na Gaeltachta i mbaol. Tá géarghá le haghaidh plean éigeandála tarrthála gan a thuilleadh moille.

Obair in aisce a bheidh sa Stráitéis 20 Bliain don Ghaeilge gan infheistíocht chuimsitheach i seirbhisí tacaíochta do theaghlaigh agus seirbhísí don óige. Caithfear tús áite a thabhairt do na ceantair Gaeltachta ina bhfuil an lámh in uachtar ag an teanga mar theanga an phobail. Is riachtanas é ó thaobh saibhreas na teanga canúintí nádúrtha traidisiúnta na Gaeltachta a chaomhnú don todhchaí, maraon leis an gcaighdeán oifigiúil. Is riachtanas é ard-chaighdeán Gaeilge a bheith ag ábhar oidí agus múinteoirí ó thaobh sealbhú teanga. Ach, i roinnt ceantair faoi láthair, tá saibhreas na Gaeilge á chailliúint mar thoradh ar thionchar an Bhéarla agus easpa seirbhísí tacaíochta Gaeilge.

Is údar imní é nach bhfuil Roinn Rialtais freagrach as tithíocht sa Ghaeltacht, rud a chinnteoidh cosaint na teanga. Caithfear dul i ngleic le cúrsaí tithíochta agus tacú leis na teaghlaigh atá ag déanamh a seacht ndícheall ár dteanga agus ár n-oidhreacht a chaomhnú agus a chothú. Tá frustrachas ar phobal na Gaeltachta. Tá dualgas orainne, mar pholaiteoirí i nDáil Éireann, cluas éisteachta a thabhairt do lucht na Gaeltachta iad fein agus dá gcuid éilimh ar mhaithe le stádas na Gaeilge a neartú.

Ba chóir don Rialtas a chinntiú go mbunófar an lár-ionad náisiúnta don oideachas i mBaile Bhuirne atá geallta le fada an lá. Ba chóir cúramaí Údarás na Gaeltachta a leathnú ón tionsclú go dtí cúramaí sóisialta, cultúrtha agus teanga. Is féidir linn foghlaim ó thaithí mhuintir na Breataine Bige agus muintir na hAlban agus bonn reachtúil a bheith againn maidir le cur i bhfeidhim straitéis náisiunta, Gaeltachta agus áitiúla.

1 o’clock

Má táimid dáiríre faoi Acht na dTeangacha Oifigiula, caithfear cearta Gaeilge a neartú seachas iad a mhaolú agus a laghdú. Molann an Comhaontas Glas go mbunófar aonad na Gaeilge i Roinn an Taoisigh chun a chinntiú go gcuirfear an tAcht seo i bhfeidhm i ngach eagraíocht Stáit agus i ngach Roinn.

In ainneoin meath na Gaeltachta, is cosúil go bhfuil fás agus forbairt ag teacht ar líon na nGaelscoileanna ó cheann ceann na tíre. Tá 305 bunscoil ar an oileán seo againne: 126 sa Ghaeltacht, 144 lasmuigh den Ghaeltacht agus 35 sna Sé Chontae. Ag eascairt as an dearcadh dearfach seo, caithfear géarchéim na Gaeltachta a phlé agus réiteach a fháil ar na dúshláin. Is fúinne atá sé mar pholaiteoirí tacaíocht a thabhairt don chainteoir óg dúchais nach bhfuil sa mhóramh a thuilleadh agus sealbhú na teanga a chinntiú. Dar le Áine Ní Neachtain, comhbhunaitheoir Tuismitheoirí na Gaeltachta, "In áit an foghlaimeoir a bheith báite i measc na gcainteoirí dúchais mar a bhíodh is é a mhalairt atá ag tarlú sa Ghaeltacht sa lá atá inniu ann". Is fúinne uilig atá sé sa Teach seo brú a chur ar Airí tearmainn teanga a chothú do theaghlaigh Gaeltachta agus maoinú a thabhairt dóibh ionas go mbeidh rath ar shealbhú teanga dá bpáistí agus don fhoghlaimeoir sa mhórthimpeall feasta.

Creideann an Comhaontas Glas go mba chóir cumhacht bhreise a thabhairt don Choimisinéir Teanga le cinntiú gur Gaeilge chruinn cheart a bheidh ar chomharthaí poiblí agus comharthaí bóthair, ní amháin sa Ghaeltacht ach ar fud na tíre. Maidir leis na meáin chumarsáide, tá éacht déanta ag Raidió na Gaeltachta, RTE agus ag TG4 le 20 bliain anuas, maraon le craoltóirí príobháideach feasta. Tá ardmholadh tuillte ag na craoltóirí uilig as na sárchláracha a rinneadh don chomóradh 1916. Molaim TG4 as an duais IFTA a bhronnadh ar an gclár "An Klondike". Mar pháirtí uile-oileánda, molaimid BBC Tuaisceart Éireann feasta agus táthar ag súil le breis cláracha Gaeilge uathu amach anseo. Ní féidir a shéanadh ach go spreagann craoltóirí, filí, lucht léinn agus coláistí samhraidh fís don todhchaí agus níl aon dabht faoi ach go mairfidh an teanga.

Ní mhairfidh saol na Gaeltachta má leanaimid ag tabhairt an chluais bhodhair ar na deacrachtaí áfach. Is acmhainn leochaileach leonta í an Ghaeltacht ar ghá í a chosaint agus a chur ar aghaidh go slán do na glúnta atá le teacht. Thuig Lady Augusta Gregory tábhacht an bhéaloidis agus canúint Chonamara go maith agus bhí tionchar nach mór ag an miotaseolaíocht seo ar an réabhlóid chultúrtha 100 bliain ó shin. Mar an gcéanna, 100 bliain ó shin, thuig lucht léinn na hEorpa, ar nós Kuno Meyer agusCarl Marstrander, an tseoid uasal ársa a raibh ar an dé deiridh sna Blascaoid maraon le Robin Flower, George Thomson agus E.M. Forster. Muna ndéanaimid beart de réir ár mbriathar sa Teach seo, agus má ligimid ár maidí le sruth maidir le tábhacht na Gaeltachta, beimid uilig ciontach as slad a dhéanamh ar anam agus ar chuisle an náisiúin seo.

I bhfocail an Phiarsaigh;

Mór mo ghlóir:

Mé do rug Cú Chulainn Cróga.

Mór mo náire:

Mo chlann féin a dhíol a máthair.

Mar fhocail scoir, tá todhchaí na Gaeltachta faoi chlóca dubh. Suan ná séan, ní bhfaighidh sí choíche, gan tacaíocht an Stáit seo, láithreach bonn.

1:00 pm

Photo of Robert TroyRobert Troy (Longford-Westmeath, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tá cúig nóiméad an duine ag an Teachta Seán Kyne agus an Teachta Fergus O'Dowd.

Photo of Seán KyneSeán Kyne (Galway West, Fine Gael)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tá mé ag roinnt mo chuid ama leis an Teachta O'Dowd. Cuirim fáilte roimh an seans ráiteas a dhéanamh maidir leis an nGaeilge. Cuirim fáilte roimh an Aire, an Teachta Heather Humphreys, agus roimh an iar-Aire Stáit, an Teachta Joe McHugh. Gabhaim buíochas leis an Teachta McHugh as an obair a rinne sé sa Roinn ón am a ainmniú mar Aire Stáit é agus seans go mbeidh sé ar ais sa phost sin i gceann seachtaine.

Bhí laghdú maoinithe do chuile Roinn ar feadh tamaill mar gheall ar dhrochstádas eacnamaíoch na tíre, mar atá ar eolas ag chuile dhuine. Anois tá sé in am níos mó airgid a chur ar fáil do Roinn na Gaeltachta chun an Ghaeilge a chur chun cinn. Is maith an rud é go bhfuil sé scríofa sa chlár Rialtais go mbeidh an Rialtas á dhéanamh sin. Mar a dúirt urlabhraithe eile anseo, tá sé ráite ag Conradh na Gaeilge, ag na grúpaí ón nGaeltacht agus ag na grúpaí atá ag freastal ar an nGaeilge agus ar an nGaeltacht go dteastaíonn sé sin uainn. Tá ról tábhachtach ag Údarás na Gaeltachta poist a chruthú sa Ghaeltacht. Teastaíonn níos mó airgid leis sin a dhéanamh. Is féidir leis an údarás tacú agus cuidiú le riachtanais ghnó. Tá foireann ag an údarás atá taithí aici ar bheith ag déileáil le daoine agus ar chomhairle a thabhairt do dhaoine gnó. Tá gnóthaí bunaithe ag na céadta sa Ghaeltacht le cabhair ó Údarás na Gaeltachta in a lán earnálacha, cosúil le turasóireacht, na healaíona, fiontar na n-oileán, seirbhísí trádála idirnáisiúnta agus próiseáil bia. Cruthaíodh 533 post sa Ghaeltacht i ngnóthaí atá comhpháirteach leis an údarás. Is toradh maith é sin agus tá plans acu níos mó post a chruthú. Tá plans acu tacú le comhlachtaí chun níos mó post a chruthú. Cuireadh €1 milliún sa bhreis ar fáil i mbuiséad 2016. Cuirim fáilte roimh an airgead sin ach teastaíonn níos mó airgid.

Tá ról freisin ag an údarás mar gheall ar Acht na Gaeltachta 2012 ó thaobh na limistéir pleanála teanga. Tá eagraíochtaí roghnaithe ag an údarás chun na pleananna teanga a ullmhú sa Ghaeltacht. Tá ról tábhachtach ag an údarás maidir leis an teanga a chur chun cinn mar theanga pobal na Gaeltachta agus teastaíonn níos mó airgid uaidh agus ó na heagraíochtaí eile chun níos mó a dhéanamh chun an teanga a chur chun cinn. Tá príomhról ag an Roinn Oideachais agus Scileanna ó thaobh an teanga de. D'fhoilsigh an Roinn Oideachais, in éineacht le Roinn na Gaeltachta, moltaí maidir le polasaí oideachais Ghaeltachta in 2015. Fuair an Roinn aighnithe ar na polasaithe sin ó thuismitheoirí, ó mhúinteoirí agus ó bhoird bhainistíochta. Tá sé in am na polasaithe sin a chur i bhfeidhm. Tá ceist ann freisin maidir leis na scoileanna beaga ar na hoileáin. Teastaíonn polasaí difriúil ó na hoileáin as seo amach.

Bíonn níos mó brú ar mhúinteoirí sna scoileanna Gaeltachta nuair a bhíonn orthu freastal ar pháistí a bhfuil Gaeilge líofa acu agus ar pháistí eile atá ag foghlaim na teanga sna ranganna céanna. Tá sé scríofa freisin sa chlár Rialtais go gcaithfimid an straitéis 20 bliain a chur i bhfeidhm. Chuireamar tús leis an obair sin agus tá sí ag dul ar aghaidh faoi láthair ach b'fhéidir go dteastaíonn plean gníomhaíochta don Ghaeilge, cosúil leis an bplean a d'oibrigh go maith sa Roinn Post, Fiontar agus Nuálaíochta, sa chaoi go mbeidh a fhios ag chuile Roinn céard atá ag teastáil, go mbeidh daoine ann i ngach Roinn atá freagrach as cur chun cinn na teanga agus go mbeidh spriocdháta le chuile cuspóir a chur i bhfeidhm. Sin a theastaíonn uainn. Nuair a bheidh spriocdháta ann nó nuair a bheidh daoine ann sa tseirbhís phoiblí a bhfuil orthu rud éigin a dhéanamh agus cuspóirí a chur i bhfeidhm, beidh siad in ann é sin a dhéanamh agus beidh an Taoiseach agus na hAirí ag cur brú orthu é a dhéanamh. Sin a tharla sa Roinn Post, Fiontar agus Nuálaíochta ó thaobh an phlean gníomhaíochta atá acu ansin.

Maidir leis an Acht don teanga, tá na plans sin ag dul ar aghaidh agus tá sé de dhualgas ar gach ceantar fanacht laistigh den Ghaeltacht. Ní ar an Rialtas atá an dualgas sin ach ar an bpobal. Tá an t-údarás ag cabhrú leis na heagraíochtaí atá ag iarraidh na pleananna sin a chur i bhfeidhm. Tá mé ag críochnú leis seo. Ó thaobh earcaíochta sa tseirbhís phoiblí de, tá sé ráite go minic agam go mb'fhearr liom cuóta níos airde mar go bhfuil sé sin ag teastáil chun an difríocht atá ag teastáil a dhéanamh, sa chaoi go mbeidh níos mó daoine le Gaeilge sa tseirbhís phoiblí chun freastal ar an bpobal.

1:10 pm

Photo of Fergus O'DowdFergus O'Dowd (Louth, Fine Gael)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Ba mhaith liom a rá i dtosach gur díospóireacht an-mhaith í seo. Molaim an méid daoine atá ag caint as Gaeilge, nó atá ag iarraidh níos mó Gaeilge a bheith acu. I mo thuairim, is í sin an bhunchloch. Ba cheart go mbeadh mórtas againn toisc go bhfuil iar-Aire Stáit na Gaeltachta, an Teachta McHugh, ag foghlaim na Gaeilge. Cén fáth nach mbeadh meas againn ar a leithéid d'iarracht? Ní raibh mórán Gaeilge aige sular fuair sé an post sin, ach anois bíonn sé ag caint Gaeilge gach lá. Tá difríocht idir daoine áirithe, ar nós an Teachta McHugh, agus daoine eile nach bhfuil spiorad na hathbheochana mar bhunchloch acu. Bíonn daoine sa dara ghrúpa ag féachaint síos ar dhaoine atá ag déanamh a ndíchill an Ghaeilge a labhairt agus ag tabhairt amach fúthu.

Measaim go bhfuil spiorad na hathbheochana ag feabhsú sa tír seo. Nílim sásta in aon chor leis an méid atá ráite ag daoine ar an taobh eile den Teach seo. Tuigim go bhfuil sé ag teacht óna gcroíthe freisin. Nuair a bhí an arts festival ar siúl i nDroichead Átha le déanaí, chonaic mé go raibh slua tuismitheoirí agus páistí ag feitheamh. Nuair a d'iarr mé, "what are all these people waiting for?", dúradh liom go raibh siad ag féachaint i dtreo duine a bhí istigh i mbosca sa chúinne. Níl a fhios agam an t-ainm ceart atá air - Manchán, b'fhéidir. He is a well-known Irish speaker ar an teilifís. Bhí Foclóir Uí Dhuinnín aige. Tá a fhios ag na Teachtaí atá i láthair cén foclóir atá i gceist. Bhí sé ag tabhairt focail do na páistí. He was giving the young people words from the Irish language, which is thousands of years old, and asking them to hold in their hearts those words and the language as a whole. Nuair a d'fhág na daoine sin an áit, bhí spiorad na hathbheochana ina measc. Tá i bhfad níos mó daoine i mo dhúthaigh féin ag labhairt Gaeilge, ag léamh Gaeilge agus ag éisteacht leis an nGaeilge. I mo thuairim, tá seans againn sa Pharlaimint seo níos mó a dhéanamh ar son na Gaeilge.

Molaim go mór an jab iontach atá déanta ag na Gaelscoileanna. Bhí fear i mo chlinic le déanaí in éineacht lena mhac óg. D'iarr mé ar an mbuachaill, "what school are you going to?", agus dúirt sé liom go bhfuil sé ag freastal ar scoil lán-Ghaelach, Gaelscoil an Bhradáin Feasa. Bhí níos mó Gaeilge ag an bpáiste óg sin - deich mbliana d'aois - ná mar a chuala mé le tamall fada, fiú amháin ó pháistí sa Ghaeltacht. Tá rudaí ag athrú. Tá an Ghaeilge ag fás, ach go háirithe.

Molaim an obair ata déanta ag TG4 agus Raidió na Gaeltachta. Measaim go bhfuil seans iontach againn i mbliana, agus comóradh 100 bliain Éirí Amach an Cásca ar siúl, bunchloch na Gaeilge a mhúscailt arís i measc na gnáthdhaoine. Nuair a léimid na leabhair staire a bhaineann le 1916 - tá Pádraig Mac Piarais luaite cheana féin sa díospóireacht seo - is léir dúinn go raibh an-mheas ag gach éinne a bhí páirteach in imeachtaí na bliana sin ar an spiorad náisiúnta agus an spiorad Gaelach. Bhíodar le chéile. B'fhéidir nach raibh toradh ró-mhaith ar sin, i ndáiríre, ós rud é nár thógadar mórán de na Protastúnaigh leo. Tá sé soiléir go bhfuil an Ghaeilge mar bhunchloch an náisiúnachais agus mar bhunchloch na tíre seo. Caithfimid díriú ar sin.

Caithfimid díriú freisin ar Chonradh na Gaeilge, grúpa a rinne an-jab ar fad sna blianta sin. Tá ceist agam do Chonradh na Gaeilge agus do gach éinne eile atá páirteach i ngluaiseacht na Gaeilge. Nílim ag rá nach bhfuil spiorad acu - is léir go bhfuil - ach is dóigh liom gur chóir go mbeidís níos mó os comhair na ngnáthdhaoine. Dá mbeadh feachtais ar siúl acu, bheadh níos mó daoine ag faire ar na feachtais sin agus ag bualadh leis na rannpháirtithe. What I am saying really is that the Irish language movement has done a fantastic job. I would like to see more bolscaireacht and more "in your face" action. The biggest protest we had here for a long time related to an Ghaeilge éigeantach. Tharla sé nuair a bhí an Taoiseach, an Teachta Enda Kenny, mar Cheannaire an Fhreasúra. Bhí na céadta scoláire ag siúl trasna an bhóthair gach seachtain. Bhí na daoine óga seo ag iarraidh an Ghaeilge a chur chun cinn. Ní fheicim anois iad ar chor ar bith. Caithfimid síceolaíocht níos fearr a bheith againn. Tá sé fíor go gcaithfidh feachtas bríomhar a bheith ann. Tá easpa gníomhaíochas ann, i mo thuairim. Tá sé in am dúinn féachaint ar sin arís.

Is eol dom go maith gur cheart dúinn díriú ar cheist mhaith na Gaeltachta. Ní féidir liom é sin a dhéanamh inniu mar nach bhfuil ach cúig shoicind fágtha agam. Bíodh misneach againn. Mol an óige agus tiocfaidh sí, agus beidh an Ghaeilge á labhairt ag daoine óga. Molaim Aire na Gaeltachta freisin.

Photo of Pat GallagherPat Gallagher (Donegal, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Cuirim fáilte roimh an díospóireacht seo faoin Ghaeilge, faoin Ghaeltacht agus faoi chúrsaí na Gaeilge. Déanaim comhghairdeas leis an Aire, an Teachta Humphreys, a bhfuil na cúraimí seo uirthi. Tá súil agam nach fada go dtí go mbeidh Aire Stáit aici a bheidh ag plé leis an nGaeltacht agus leis an nGaeltacht amháin. Dúirt muidne sa manifesto a bhí againn go mbeadh Aire sinsearach ag plé leis an nGaeltacht dá mbeimid sa Rialtas. Níor tharla sé sin. Má chuirtear Aire sóisearach i mbun cúrsaí Gaeltachta, molfaidh mé go mór a leithéid de cheapachán. Ba cheart go mbeadh cead ag an Aire Stáit sin freastal ar chruinnithe Rialtais, go háirithe nuair atá rud ar bith a bhaineann leis an nGaeltacht nó leis an nGaeilge á mheas. Tréaslaím leis an Aire sóisearach a bhí sa Rialtas deireanach, an Teachta McHugh. Rinne sé sár-iarracht ag an am sin an Ghaeilge a fhoghlaim. Molaim gur cheart don Aire a bhfuil na cúraimí sinsearacha uirthi an rud céanna a dhéanamh. Ba cheart go mbeadh "delegated powers" ag an Aire sóisearach atá le ainmniú ag deireadh na seachtaine nó ag tús na seachtaine seo chugainn.

Caithfidh mé an Rialtas a cháineadh ós rud é nach bhfuil aon Ghaeilge sa chlár Rialtais atá foilsithe acu. Tá alt amháin sa chlár fá dtaobh den Ghaeilge. Labhraíonn sé go ginearálta faoin Ghaeltacht. Tá súil agam go mbeimid ag díriú ar na spriocanna atá ag an Rialtas agus an Aire agus a bheidh ag an Aire Stáit. Déanann clár an Rialtais tagairt don straitéis 20 bliain agus an fócas a bheidh ar jabanna. Ní dóigh liom gur féidir jabanna a chruthú gan i bhfad níos mó airgid a sholáthar d'Údarás na Gaeltachta. Má tá áiteanna Gaeltachta ag dul i gcoimhlint le áiteanna eile ar fud na tíre, caithfear tús áite a thabhairt don Ghaeltacht. Dá bhrí sin, ba cheart deontais níos mó a chur ar fáil chun comhlachtaí Éireannacha - comhlachtaí áitiúla, nó "indigenous" - agus comhlachtaí a thagann ó thíortha thar lear a mhealladh go dtí na Gaeltachtaí éagsúla. Ar ndóigh, bhéinn claonta i bhfábhar mo chontae féin agus Gaeltacht Dhún na nGall. Tá sé i gceist freisin i gclár an Rialtais níos mó béime a chur ar naíonraí agus fáiltím roimhe sin. Deirtear freisin go ndéanfar infheistíocht níos mó sa teanga. Caithfidh mé an Rialtas a cháineadh ós rud é nach bhfuil ach líne amháin sa chlár a bhaineann le infheistíocht sa réimse seo.

Glacaimid go léir leis gur seoid luachmhar as cuimse í ár dteanga náisiúnta. Ní dóigh liom go raibh an Roinn ná an Rialtas a bhí ann roimhe seo dáiríre faoin Ghaeltacht. Bhí cúraimí na Gaeltachta orm idir 1989 agus 1994. Ag an am sin, bhí muidne ag díriú isteach ar na deontais fá choinne na bóithre áise. Níl pingin rua ar fáil anois fá choinne na bóithre áise. Níl airgead mór i gceist. Ba cheart go dtabharfar ar ais arís na deontais do na bóthre áise, cosúil leis na scéimeanna LIS a bhí ann roimhe seo. Rinneadh an-obair maidir leis na bóithre straitéiseacha sna Gaeltachtaí nuair a bhí an Teachta Ó Cuív mar Aire na Gaeltachta. Níl pingin rua ar fáil anois fá choinne athnuachan baile. Caithfear airgead a chur ar fáil arís fá choinne athnuachan baile. Is fiú amharc ar na céanna freisin. Ta mé ag smaoineamh ar Ché an Rannaigh ar Oileán Árainn Mhór agus go leor céanna eile i nGaeltacht Dhún na nGall. De réir na fíricí, ta €600,000 ar fáil do na céanna achan uile bhliain. Ní dóigh liom go bhfuil an oiread sin airgid á chur ar fáil. Tá sé i gceist agam ceist a chur síos faoin mhéid airgid a cuireadh ar fáil anuraidh. An cuireadh €600,000 ar fáil, nó a leath de sin ar fáil?

B'fhéidir go bhfuil an t-airgead sin ag dul áit éigin eile.

Thar na blianta, bhí caighdeán na tithe sa Ghaeltacht ar chomhchéim le tithe ar bith eile sa tír. Cuidíodh go mór leis sin na deontais a bhí Roinn na Gaeltachta ag cur ar fáil. Níl na deontais sin ar fáil anois agus ba cheart go ndéanfar athbhreithniú ar sin agus deontais a chur ar fáil do dhaoine atá sa Ghaeltacht, do dhaoine atá ag labhairt Gaeilge agus do dhaoine atá ag iarraidh ar a bpáistí an Ghaeilge a labhairt. Nuair a bhí na deontais sin ar fáil, bhí orthu na téarmaí sin a chomhlíonadh. Ní miste liomsa faoi na téarmaí sin, ach caithfear an t-airgead a chur ar fáil do na daoine sin.

Cé go bhfuil soláthar airgid ar fáil fá choinne áiseanna pobail, níl go leor ansin. Níl ann ach soláthar airgid iontach beag. Caithfear níos mó airgid a chur ar fáil thar na blianta atá romhainn. Tá an-éileamh air agus, má amharcann muid ar na hionaid phobail trí na Gaeltachtaí, tá a fhios againn go bhfuair na coistí sin airgead ón Stát. Ach níos tábhachtaí ná sin, chuaigh na daoine sin amach ag bailiú airgid agus ag cur go leor airgid isteach sna hionaid phobail sin. Nuair a chuir an tAire Airgeadais tús leis an díospóireacht seo, labhair sé faoi na mná tí agus a dtábhacht. Ó mo thaobh de, ceapaim féin go bhfuil na mná tí mar pháirt lárnach do na coláistí samhraidh. Caithfidh muid déanamh cinnte de go gcuirfimid níos mó airgid ar fáil do na mná tí a bhfuil ag déanamh an oiread sin chun an Ghaeilge agus an Ghaeltacht a chur chun cinn.

Caithfimid smaoineamh gurb é an Ghaeltacht tobar na Gaeilge. Tá a fhios againn chomh maith nach bhfuil deireadh leis an Ghaeltacht ná leis an Ghaeilge taobh istigh de theorainn na Gaeltachta. Caithfear ardmholadh a thabahairt do na comhlachtaí ar nós Conradh na Gaeilge atá ag déanamh an oiread sin chun an Ghaeilge a chur chun cinn. Dá bhrí sin, ba cheart a lua anseo na spriocanna atá ag Conradh na Gaeilge. Ina measc, ceann amháin acu san ná níos mó infheistíocht a dhéanamh i bpobal na Gaeilge. Tá pobal Gaeilge sa chathair seo, i mBéal Feirste agus i go leor áiteanna eile sa tír. B'fhéidir go bhfuil níos mó daoine ag caint Gaeilge anseo i mBaile Átha Cliath ná mar atá i go leor de na Gaeltachtaí beaga. Bhí Conradh na Gaeilge ag iarraidh go gceapfar Aire sinsearach. Níor tharla sé sin. Mar a dúirt mé, ba cheart go mbeidh delegated responsibilities ag an Aire sóisearach. De réir na ráflaí atá ag dul thart, deirtear liom go mbeidh comhchoiste ag plé leis an Ghaeilge agus leis an Ghaeltacht agus é sin amháin. Is dócha go mbeidh a fhios againn amárach nó an bhliain seo chugainn. Má tharlaíonn sé sin, chuirfinn-se fáilte roimhe sin.

Ó thaobh fostaíochta de, dúirt an tAire go bhfuil sé mar sprioc ag Údarás na Gaeltachta níos mó fostaíocht a chruthú ach, mar a dúirt mé, ní féidir an fostaíocht sin a chruthú gan níos mó airgid i bhfoirm deontaisí. Cuirim fáilte roimh an bhfógra ón údarás cúpla mí ó shin fá dtaobh de na 125 post atá le cruthú ar Pháirc Ghnó Ghaoth Dóbhair agus tá súil agam go dtosnófar ar sin go luath. Caithfidh mé comhlacht eile i mo bhaile dhúchais féin a lua. Sin Randox atá ag plé le cúrsaí sláinte. Tá clú agus cáil ag an chomhlacht sin, ní hamháin sa tír seo ach tríd an domhan go léir. Fuair an comhlacht sin tacaíocht ó Údarás na Gaeltachta agus tá súil agam, thar na blianta atá amach romhainn nuair a bheidh an méid fostaíochta ag dul ón 120 duine atá ann i láthair na huaire go dtí níos mó na 500 duine, go mbeidh Údarás na Gaeltachta sásta tacú leis an chomhlacht.

Leis na focail sin, caithfimid fanacht go dtí go bhfeicfimid polasaí an Aire agus an Aire Stáit. Mar a dúirt mé, níl anseo ach leath-leathanach nó alt amháin nó dhá cheann fá dtaobh den Ghaeilge agus den Ghaeltacht. Chuir sé sin díomá orm, ach tabharfaidh muid deis don Rialtas sna seachtainí agus míonna atá amach romhainn. Tá súil agam go mbeidh an Rialtas dáiríre faoin Ghaeilge agus faoin Ghaeltacht. Guím ádh mór ar an Teach.

1:20 pm

Photo of Robert TroyRobert Troy (Longford-Westmeath, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

The next speakers are na Teachtaí Ó Caoláin, Doherty and Ellis. There is five minutes until the sos, when I will be asking them to move the suspension of the Dáil.

Photo of Caoimhghín Ó CaoláinCaoimhghín Ó Caoláin (Cavan-Monaghan, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Leanfaidh mé ar aghaidh mar sin. Táim sásta an deis seo a fháil chun labhairt ar an nGaeilge cé go bhfuil fíor-dhíoma orm gur ghlac sé an méid seo ama an seans seo a fháil. Tá Sinn Féin tiomanta an Ghaeilge a thabhairt ar ais mar theanga labhartha in Éirinn agus a hardréim a athbhunú i sochaí iltheangach. Athnaíonn muid gur seod í ár dteanga agus ár gcultúr Gaelach agus caithfear í a chaomhnú. Tá dul chun cinn déanta ó thaobh bunú naíonraí, Gaelscoileanna agus Gaelcholáistí ar fud fad na tíre, ó Thuaidh agus ó Theas. I mo chontae féin - chontae an Aire freisin - tá an Gaeloideachas ag dul ó neart go neart. Tá trí Ghaelscoileanna agus Gaelcholáiste den chéad scoth againn anois. Níos lú na 30 bliain ó shin ní raibh scoil ar bith trí mheán na Gaeilge againn. Is iontach an rud é an t-am atá inniu ann. Ach tá níos mó le déanamh. San am atá amach romhainn, ba chóir níos mó béime a chur ar oideachas lán-Ghaelach i ngach scoil sa tír. Tacaíonn Sinn Féin le tumoideachas ag gach leibhéal sa chóras oídeachais, go háirithe an luath-tumoideachas.

Ba mhaith liom díriú ar chúrsaí teanga ó Thuaidh. Tá an Gaeloideachas faoi mór-éileamh agus Gaeilge flúirseach ag an-chuid daoine sna Sé Chontae. Ach fós tá cearta daonna lucht labhartha na Gaeilge sa Tuaisceart á dhiúltiú. Le linn Chomhaontaithe Chill Rimhinn, dhaingníomar tiomantas d'Acht na Gaeilge a thabhairt isteach chun cosaint a dhéanamh ar chearta Gaeilgeoirí sna Sé Chontae. Tá sé seo fós le déanamh. D'oibrigh, agus táim cinnte go n-oibreoidh arís, mo chomhghleacaí sa Tuaisceart, Carál Ní Chuilín, go dian ar an cheist seo. I mí Mhárta 2016, áfach, vótáil na hAontachtaithe i gcoinne Acht na Gaeilge san Fheidhmeannas. Tá an dualgas ar Rialtas na hÉireann agus ar Rialtas na Breataine a chinntiú go dtabhfar an tiomantas seo chun críche. Caithfear tacaíocht a thabhairt don fheachtas sin láithreach agus cothrom na Féinne a bhaint amach do phobal na Gaeilge ó Thuaidh.

Photo of Pearse DohertyPearse Doherty (Donegal, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Níl mórán ama agam so díreoidh mé ar chúpla pointe. Ar dtús báire, tá go leor ráite fá dtaobh den fhadhb atá againn agus sin nach bhfuil Aire sinsearach ansin. Sin fadhb millteanach mhór. Ba chóir go mbeadh Aire sinsearach freagrach as an nGaeilge agus as an nGaeltacht ag leibhéal Rialtais agus go mbeadh éilimh na gceantar sin agus éilimh i nGaeilge á chloinsteáil ag na hAirí eile. Níl sin ann agus is scannal é sin. Ní mhiste go bhfuil Aire Stáit againn agus gur éirigh leis an Ghaeilge a fhoghlaim agus feabhas a chur ar an nGaeilge a bhí aige le linn an phróisis sin.

Is tig linn labhairt fá dtaobh den tábhacht leis an nGaeilge agus leis an nGaeltacht agus an stair atá baint leis an méid a bhí ráite ag Pádriag Mac Piarais is a leithéid mar sin, ach tuigfimid uilig sin. Deir achan duine sa Pharlaimint seo - achan duine atá tofa - ar a laghad go bhfuil siad báúil leis an Ghaeilge. Ar a laghad, deir siad go bhfuil siad ag iarraidh athbheochan na Gaeilge a fheiceáil. So is é an rud a chaithfimid a díriú air ná cad é atá muid chun a dhéanamh fá dtaobh dá sin.

Caithfimid amharc ar chuid de na fíricí. An fíric is tábhachtaí a chaithfidh an Rialtas éisteacht leis agus déileáil leis ná go bhfuil an tromlach de na Teachtaí Dála a fuair tofa san toghchán deireanach i mí na Feabhra ag tabhairt tacaíochta d'éileamh Chonradh na Gaeilge agus an líon mór eagraíochtaí Gaeltachta amuigh ansin agus gur thug 55% de na Teachtaí Dála atá tofa sa Dáil seo geallúint do na ghrúpaí sin agus do Chonradh na Gaeilge go gcuirfidh muid i bhfeidhm na moltaí a chuir muid ar a n-ainm leo. Lena chois sin, tá Aire sinsearach ag bord an Rialtais a thug an geallúint sin agus is dócha go mbeidh, ar a laghad, Aire sóisearach - Aire Stáit - fosta.

An rud a iarraim-se ar an Aire agus í ag éisteacht go cúramach liom inniu ná ba chóir di, ar a laghad, nuair atá na ráitis seo thart, seasamh suas agus a rá go gcuirfidh an Rialtas i bhfeidhm na moltaí a chuir muid ar a n-ainm. Ciallaíonn sé sin, agus cuirfidh mé deireadh leis ag an phointe seo, €18 milliún sa bhreis a chaitheamh an bhliain seo againn. Sin €18 milliún as €800 milliún atá muid ag ghlac caitheamh sa cháináisnéis sin. Sin tús maith agus, mar a deirtear san seanfhocal, tús maith leath na hoibre. Fágfaidh mé ansin é.

Sitting suspended at 1.00 p.m. and resumed at 2.30 p.m.