Aengus Ó Snodaigh (Dublin South Central, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tairgim: "Go léifear an Bille an Dara hUair anois."

Beidh mé ag roinnt mo chuid ama leis na Teachtaí Farrell agus Ellis. Gabhaim leithscéal ar son na dTeachtaí Doherty agus Ó Laoghaire. Tógfaidh mé an deis, toisc go bhfuilimid ag déileáil le ceist Ghaeltachta, labhairt faoin rud truamhéalach a tharla an tseachtain seo caite i gCraoslach. Ba cheart go ndéanfaimis athchuimhneamh air agus muid ag caint faoi cheantar atá buailte leis an nGaeltacht agus orthu siúd a fuair bás agus iad a d'fhulaing toisc tragóid na seachtaine seo caite.

Tá áthas orm go bhfuilimid ag cur tús leis an díospóireacht seo faoi dheireadh thiar. Tá blianta caite ó mhol Sinn Féin an Bille seo don chéad uair sa Dáil agus sa Seanad roimhe sin. Is é bunús an Bhille seo ná le déanamh cinnte de go mbeadh na toghcháin dhíreacha a bhí ann d'Údarás na Gaeltachta roimh an éagóir a rinneadh in 2012 ann arís agus go gceartódh an éagóir sin chun go mbeadh toghcháin amach anseo d'Údarás na Gaeltachta, mar a bhí i gceist i gcónaí.

Is léir dom go bhfuil tacaíocht ann ó gach cearn den Ghaeltacht agus lasmuigh di chomh maith. Tá tacaíocht ann uathu siúd, atá fós timpeall, a bhí gafa le gluaiseacht chearta sibhialta na Gaeltachta agus leis an bhfís sin ag an am agus atá gafa leis an bhfís sin ó shin. Gníomhaithe don Ghaeilge agus don Ghaeltacht a bhí iontu. Dhírigh an obair dá chuid ag an am sna 1960idí agus sna 1970idí nuair a bhí gluaiseachtaí cearta sibhialta timpeall an domhain, sa Tuaisceart, sna Stáit Aontaithe agus i dtíortha eile, ach anseo in Éirinn bhí an ghluaiseacht seo timpeall cheantair Ghaeltachta ag díriú isteach ar an bhfadhb a bhí ann, is é sin, nach raibh aitheantas ná cearta á thabhairt ag an Stát seo i dtaca leo siúd a raibh cónaí orthu, den chuid is mó, in iarthar na tíre nó i ndeisceart na tíre i gcás na Rinne agus sna ceantair Ghaeltachta beaga atá i gContae na Mí agus an éagóir a raibh an Stát seo tar éis a dhéanamh dóibh sin. Ní raibh an Stát tar éis tacaíocht ná cosaint cheart a thabhairt dóibh ó thaobh na seoda náisiúnta a bhí ina measc.

Ní hamháin gur tháinig Údarás na Gaeltachta as an bhfeachtas chearta sibhialta sin ach tháinig Raidió na Gaeltachta agus ceangal níos láidre idir na ceantair dhifriúla agus aitheantas níos fairsinge ní hamháin sa Ghaeltacht, ach lasmuigh di, ar an tseoid atá againn sa Ghaeltacht agus sa Ghaeilge féin. Is é sin an fáth gur gá dúinn déanamh cinnte de go bhfuil an pobal lárnach sa chur chun cinn maidir le tionsclaíocht agus go bhfuil forbairt agus cosaint na teanga agus forbairt agus cosaint an phobail á chur chun cinn sna ceantair sin. Is é sin an fáth go raibh toghchán daonlathach ann agus go raibh daoine roghnaithe agus tofa.

Éagóir ab ea é fáil réidh leis an toghchán sin. Ní raibh aon chaiteachas mór i gceist ná uallach mór ar an Stát ach bhí daonlathas ann. B'fhéidir go bhféadfadh an mionathrú a dhéanamh leis an gcóras toghchánaíochta nó ar cé chomh minic agus a bhí an toghchán ach níor chóir, a riamh, dul siar agus an daonlathas a chreimeadh mar a rinneadh in 2012.

Is é sin an fáth gur luaigh mé gur bunaíodh an tÚdarás ar an gcéad dul síos agus ba chóir go mbeimis ag déanamh cosanta cirte air. Is cuimhin liom - bhí mé óg go leor nuair a tharla sé - nuair a dúirt an tAire Denis Gallagher, de chuid Fhianna Fáil, agus an chéad Bhille ar Údarás na Gaeltachta sa bhliain 1978 á chur faoi bhráid na Dála aige:

Trí na hionadaithe a thoghfaidh siad féin beidh tionchar nach beag acu ar ghnóthaí an údaráis. Thar rud ar bith eile sílimse gur mór an chéim ar aghaidh é go mbeidh roinnt daoine ar fáil faoi dheireadh a mbeidh dlúthbhaint acu leis na fadhbanna atá le réiteach agus a mbeidh ar a gcumas labhairt go húdarásach thar ceann phobal na Gaeltachta: go dtí seo d'fhéadfadh daoine gan mórán tacaíochta a thabhairt le tuiscint gur thar ceann an phobail a bhíonn siad ag labhairt—rud nach mbeidh chomh héasca céanna dóibh feasta.

Dar leis, ba iad na toghcháin dhaonlathacha seo an rud a chinnteodh nach Gaeltarra Éireann faoi ainm eile a bheadh i gceist a dhéanfadh neamhaird ar thoil agus ar riachtanas an phobail áitiúil ach údarás nua a shásódh cuid, ar a laghad, d'éilimh na gluaiseachta cearta sibhialta. Bhí bunús ó thús leis go mbeadh an ceantar agus an pobal gafa leis na cinntí ar fad a bhí ag teacht rompu. Nuair atá mé ag tabhairt críche air seo, casfaidh mé ar roinnt de na rudaí íorónta a tharla ó shin.

Dessie Ellis (Dublin North West, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tá áthas orm an Bille seo a mholadh in éineacht le mo chomrádaithe Shinn Féin. Tá Údarás na Gaeltachta ar cheann de na heagraíochtaí is tábhachtaí sa tír seo le Gaeilge a chur chun cinn. Daonlathas atá á mholadh againn anseo inniu ar mhaithe le pobal na Gaeltachta a chumhachtú. Luaigh mo chomhghleacaí, an Teachta Ó Snodaigh, cúlra an Bhille seo agus an aisling a bhí i gceist nuair a bhunaíodh Údarás na Gaeltachta sa bhliain 1979. Díreoidh mé isteach áfach ar an gcomhthéacs teanga a bhain leis an aisling sin agus an fáth go bhfuil cur chuige nua ag teastáil níos mó anois fiú ná mar a bhí sna 1970idí.

Ag caint ar an gcéad Bhille maidir le hÚdarás na Gaeltachta in 1978, dúirt an Teachta Dála de chuid Pháirtí an Lucht Oibre, an Teachta John Horgan:

we are dealing in this Bill with nothing more or less than a national emergency. It is an emergency whose dimensions are not immediately apparent to many people because they do not live with it but nonetheless it is an emergency. It is an emergency that is perhaps not so obvious to people, because the change that takes place in the characteristics of the Gaeltacht appears to be one that is taking place relatively slowly so that there is no particular need for haste or hurry. However, the particular characteristic of change as it affects the Gaeltacht and the people living in it is that it is more radical and less reversible than change in almost any other area of our national life.

Os cionn 40 bliain níos déanaí agus tá na focail sin fós fíor. Tá an t-athrú bagartha feicthe againn go soiléir agus é éirithe níos measa le deich mbliana anuas.

I ndaonáireamh 2016, fuaireamar amach gur thit líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge sa Ghaeltacht don chéad uair ón daonáireamh roimhe sin. Tá sé sonraithe i dtuarascáil de chuid Thuismitheoirí na Gaeltachta anuraidh nach bhfuil ach 23% de theaghlaigh sa Ghaeltacht ag tógáil clainne le Gaeilge.

Tá na figiúirí seo scanrúil. Tá an ghéarchéim ag titim amach díreach mar a dúradh sa staidéar cuimsitheach sochtheangeolaíochta sa bhliain 2007, a dúirt nach mbeadh ach 15 nó 20 bliain fágtha ag an nGaeilge mar phríomhtheanga i gceantair Ghaeltachta gan athruithe móra ón Rialtas. Cad atá déanta ag an Rialtas mar fhreagra air sin? Fuair siad réidh le guth daonlathach don phobal sa Ghaeltacht agus rinne siad ciorruithe móra ar bhuiséad na Gaeltachta bliain i ndiaidh bliana. Tá rudaí ag dul sa treo ceart de réir an bhuiséid is déanaí ach ní i gcás forbairt na Gaeltachta agus Údarás na Gaeltachta. Is léir go raibh an ceart ag an Teachta Dála a dúirt in 1978 go dteastaíonn toghcháin chun leas agus fuinneamh na Gaeltachta a chosaint ón neamhaird agus ó bhfrith-Ghaelachas an Stáit. Lean an Teachta Horgan ar aghaidh ag rá:

The people and the communities of the Gaeltacht may be a minority in a numerical sense but they are, and remain, the only authentic representatives of what was once the majority tradition on this island and of a tradition and a culture that is still officially, and more than officially in the hearts of the people of this island, something that is vital and that should be preserved.

Táim bródúil seasamh anseo agus an Bille seo a mholadh. I bhfocail an mhór-phoblachtánaigh Máirtín Ó Cadhain, a thug spreagadh don ghluaiseacht do chearta sibhialta sa Ghaeltacht, “Is í an Ghaeilge athghabháil na hÉireann, agus is í athghabháil na hÉireann slánú na Gaeilge.” Caithfear tosú le hathghabháil na Gaeltachta agus pobal na Gaeltachta a chur i gceannas ar a bhforbairt dhaonlathach féin.

Mairead Farrell (Galway West, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Gabhaim mo bhuíochas le mo chomhghleacaithe a chuir an Bille seo faoi bhráid na Dála, na Teachtaí Ó Snodaigh, Ellis, Ó Laoghaire agus Ó Dochartaigh. Bhí an Teachta Ó Dochartaigh ag iarraidh a bheith anseo agus a ghuth a chur leis an mBille seo ach mar gheall ar an tragóid uafásach a tharla i gCraoslach, tá sé i nDún na nGall.

D’ardaigh mé an cheist seo go rímhinic leis an Aire Stáit cheana agus bhí díospóireacht sách maith againn faoi. Tá sé ráite agam cheana ach déarfaidh mé arís é. Sílim go bhfuil toghcháin do bhord Údarás na Gaeltachta fíorthábhachtach. Baineann siad leis an daonlathas agus tugann siad guth do mhuintir na Gaeltachta sna cinntí a dhéantar don Ghaeltacht, dóibh siúd atá ina gcónaí sa Ghaeltacht, atá ag iarraidh filleadh ar an nGaeltacht nó atá ag iarraidh bogadh ar ais chuig Gaeltacht.

Tuigim go raibh athbhreithniú á dhéanamh ag an Aire Stáit. Nuair a d’ardaigh mé an cheist seo roimh an samhradh, dúirt an tAire Stáit go raibh sé ag obair ar an athbhreithniú sin. Beidh mé ag súil le cloisteáil ag cén pointe a bhfuil sé sin. Ag an bpointe seo, teastaíonn na toghcháin. Dúirt an tAire Stáit go raibh sé ag súil go mbeadh sé críochnaithe i Meán Fómhair nó roimh an gheimhreadh. Táim ag súil le cloisteáil faoi sin. Dúirt an tAire Stáit ag an am go ndearna an Roinn comhairliúchán poiblí. Tá comhairliúchán poiblí fíorthábhachtach ach ag an bpointe seo tá cúrsaí sách soiléir, fiú ó na toghcháin a bhí againn in 2020. Chonaic muid gur tháinig dreamanna le chéile sna ceantair Ghaeltachta ag lorg na dtoghchán seo. Sin cuid mhór den chomhairliúchán poiblí a tharla ag an am sin. Tá an Bille seo i ndáiríre ag iarraidh tuilleadh cumhachtaí a thabhairt don Aire Stáit chun a chinntiú gur féidir linn na toghcháin seo a bheith againn.

Mar a dúirt mo chomhghleacaí an Teachta Ó Snodaigh ar maidin ar Raidió na Gaeltachta, fiú má tá deacrachtaí ag an Rialtas leis an mBille seo, is féidir athruithe a thabhairt isteach ar Chéim an Choiste. Tá sé fíorthábhachtach go mbeadh muid in ann oibriú le chéile mar sin agus an Bille seo a chur os comhair an choiste. Má tá deacrachtaí ar leith ag an Rialtas is féidir linn déileáil leo ag an bpointe sin. Tá daoine ag fanacht rófhada ag an bpointe seo i gcomhair na dtoghchán. Tar éis an méid a bhí á rá ag an Teachta Ó Snodaigh faoin gcúlra agus an stair a bhí agus atá sa Ghaeltacht maidir le cearta sibhialta, tá sé i ndáiríre dochreidte go bhfuair an Rialtas réidh leis na toghcháin seo. Mar is eol dúinn, tá deacrachtaí ar leith ag ceantair Ghaeltachta agus teastaíonn an guth seo agus an daonlathas seo uathu. Ag breathnú ar mo cheantar féin mar shampla, má tá daoine nó monarcha nó mar sin ag iarraidh bogadh siar go Conamara, tá deacrachtaí ollmhóra ann ó thaobh bóithre agus droichid agus ar na hoileáin, mar gheall ar chéibheanna. Tá an t-infreastruchtúr bunúsach sin sna cathracha ina labhraítear Béarla de ghnáth ach níl sé sna ceantair Ghaeltachta. Sin an fáth go dteastaíonn an guth ar leith sin agus go dteastaíonn an daonlathas i dtaobh toghchán do bhord Údarás na Gaeltachta. Tá súil agam go dtacóidh an tAire Stáit leis an mBille tábhachtach seo.

Jack Chambers (Dublin West, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tá áthas orm, mar Phríomh-Aoire an Rialtais agus mar Aire Stáit atá freagrach as an nGaeltacht agus spórt, a bheith anseo tráthnóna chun an Bille um Údarás na Gaeltachta (Leasú), 2018 a phlé. Tá mé cinnte go ndéanfar plé stuama tairbheach ar an ábhar seo. Beidh a fhios ag go leor daoine sa Teach anseo inniu gur ceist í seo a bhfuil fonn orm dul i ngleic léi.

Le bheith soiléir ón tús maidir le dearcadh an Rialtais ina leith, níl an Rialtas i gcoinne an Bhille seo. Mar a luaigh mé cheana, tá obair idir lámha ag mo Roinn cheana féin mar a bhaineann sé le hathbhreithniú ar an gcaoi a gceaptar bord an údaráis agus tá sé ar intinn agam, thar ceann an Rialtais, teacht chun cinn le reachtaíocht an Rialtais é féin faoin ábhar sna míonna atá romhainn faoina dtabharfar aghaidh ar an bpróiseas roghnúcháin agus toghcháin a bhaineann le bord an údaráis. É sin ráite, fáiltím go mór roimh an deis a thugtar dúinn inniu an t-ábhar seo a phlé - ábhar atá á chíoradh agam féin agus ag feidhmeannaigh mo Roinne le míonna beaga anuas.

I dtús báire is fiú léargas gairid ginearálta a thabhairt ar ról agus ar thábhacht an údaráis. Níl aon dabht ach go bhfuil obair thábhachtach déanta ag an údarás thar na blianta chun saol geilleagrach, cultúrtha agus sóisialta phobal na Gaeltachta a chur chun cinn. Mar thoradh ar an obair atá ar siúl ag an eagraíocht, le cúnamh leanúnach mo Roinne agus, go deimhin, le foinsí Stáit eile, tá deiseanna fostaíochta agus fiontraíochta á gcothú agus á gcruthú ag an údarás i gceantair Ghaeltachta ar fud na tíre ó bunaíodh é breis agus dhá scór bliain ó shin. Cruthaíodh 825 post anuraidh agus fostaíodh 446 duine breise i gcliantchomhlachtaí an údaráis sa Ghaeltacht faoi dheireadh 2021. Bhí 7,809 post i gcliantchomhlachtaí an údaráis ag deireadh na bliana seo caite. Is dul chun cinn tábhachtach agus suntasach é seo.

Tá sé ríthábhachtach do rath leanúnach na Gaeltachta mar fhearann dúchais na Gaeilge go dtabharfar deis do dhaoine óga na Gaeltachta oibriú sna pobail ina dtógtar iad. Tá tábhacht faoi leith ag baint le rochtain a thabhairt dóibh ar leathanbhanda ardluais, agus ar fhostaíocht d’ardchaighdeán chomh maith céanna, a thagann leis an gcaoi atá an domhan anois agus cianobair i bhfad níos coitianta ná mar a bhíodh. Tá an t-údarás i lár an aonaigh maidir leis seo go léir. Más féidir linn cur chuige maidir leis na deiseanna sin a chruthú ar an gcaoi cheart sna blianta amach romhainn, agus neart deiseanna ar fhostaíocht d’ardchaighdeán a bheith ar fáil sa Ghaeltacht, mar a bhíonn ar fáil lasmuigh den Ghaeltacht, beidh deiseanna níos fearr curtha ar fáil do na glúnta atá le teacht.

Chuir mé ciste caipitil ar fiú beagnach €14.454 milliún é ar fáil don údarás i mbliana. Cuirfear ciste ar aon dul leis ar fáil don údarás an bhliain seo chugainn. Cuireadh €5.75 milliún ar fáil do chlár leathan an údaráis agus nuair a chuirtear san áireamh an leithdháileadh de bhreis is €13.080 milliún le haghaidh riaracháin, fágann sé sin go bhfuil beagnach €35 milliún curtha ar fáil ag mo Roinn don údarás sa bhliain reatha. Maidir le buiséad 2023, is fiú a mheabhrú go gcuirfear €1 milliún breise ar fáil don údarás don bhliain seo chugainn.

Cabhróidh an maoiniú breise seo leis an údarás an obair atá ar siúl acu a neartú ar mhaithe leis na comharchumainn agus na heagraíochtaí pobalbhunaithe atá ag feidhmiú faoina scáth.

Tháinig ardú suntasach ar chaiteachas an Rialtais le blianta beaga anuas, agus léiríonn na figiúirí atá leagtha amach agam é sin. Táim lánchinnte go bhfuil ar ár gcumas anois dul chun cinn breise a dhéanamh ar roinnt tograí caipitil ar cuireadh bac nó moill orthu le tamall anuas, rud a bheidh ar leas phobal na Gaeltachta agus a chiallóidh go mbeifear in ann na poist a cruthaíodh cheana a chosaint tuilleadh, chomh maith le deiseanna fostaíochta breise a chothú sa tréimhse atá romhainn.

Cé go bhfuil cruthú fostaíochta mar an gcloch is mó ar phaidrín an údaráis, tá sé tábhachtach a aithint go bhfuil fás tagtha ar a ról le blianta beaga anuas. Tá dlúthbhaint ag an údarás le tamall de bhlianta, cur i gcás, le cur i bhfeidhm an phróisis pleanála teanga sa Ghaeltacht faoi stiúir fhoriomlán mo Roinne. Mar thoradh ar an sainchúram seo a tugadh don údarás, fágann sé go bhfuil clár ar bun aige a chuireann é níos gaire do phobal na Gaeltachta ná mar a bhí sé mar eagraíocht riamh. Tá bonn reachtúil, ar ndóigh, ag an bpróiseas pleanála teanga, rud a chabhraíonn go mór lena chinntiú go dtugtar aitheantas ceart dó i gclár oibre an údaráis agus a chiallaíonn freisin go gcuirtear na hacmhainní cuí ar fáil don phróiseas go ginearálta, rud atá chun tairbhe na Gaeilge agus na Gaeltachta i ndeireadh thiar thall.

Bhí deis agam le tamall anuas bualadh leis na pobail éagsúla Gaeltachta atá ag saothrú leo mar chuid den phróiseas pleanála teanga. Bhí deis agam, mar shampla, castáil le gairid leis an dream atá ag plé le plean Chois Fharraige i nGaillimh. Tugann an díograis agus an tiomantas a léirigh siad dóchas dom faoina bhfuil i ndán don Ghaeltacht agus don Ghaeilge araon.

Ba mhaith liom díriú ar Acht na Gaeltachta anois agus ar an dá phríomhchuspóir a bhain leis deich mbliana ó shin. Ba iad na cuspóirí sin ná bonn reachtúil a thabhairt don phróiseas pleanála teanga, a bhfuil tagairt déanta agam dó, agus chun tacaíocht bhreise a thabhairt don Ghaeilge mar theanga phobail agus theaghlaigh sa Ghaeltacht. Ba é an dara cuspóir ná leasú a dhéanamh ar an mbealach a roghnaíodh comhaltaí bhord an údaráis chomh maith le leasú a dhéanamh ar chomhdhéanamh an bhoird ó thaobh líon na gcomhaltaí de. Mar is eol don Teach, is iad na príomhleasuithe a rinneadh san Acht mar a bhaineann sé le bord an údaráis ná, ar an gcéad dul síos, gur cuireadh deireadh leis an gceanglas maidir le toghcháin phoiblí dhíreacha don bhord agus, ansin, gur laghdaíodh líon na gcomhaltaí ar an mbord ó scór comhaltaí go 12. Mar is eol don Teach freisin, ceapadh an bord reatha i mí Eanáir 2018 agus mairfidh sé cúig bliana go dtí lár Eanáir 2023. Seo é an dara bord a ceapadh faoi na socruithe reatha. Déanfaidh mé tagairt ar ball beag faoina bhfuil beartaithe agam a dhéanamh maidir le ceapacháin amach anseo.

Is é mo thuairim gur cheart go mbeadh an cur chuige maidir le ceapadh agus comhdhéanamh an bhoird níos daonlathaí. Creidim go dtuigeann gach duine againn fiúntas an údaráis a thugann ár dtoghthóirí dúinn agus an tábhacht a bhaineann le bheith i dteagmháil leo siúd a chuireann muid anseo. Tuigeann gach duine againn go gcaithfimid éisteacht lena ndeirtear linn, go gcaithfimid naisc a chothú agus a choinneáil leis na pobail a roghnaíonn sinn, agus go gcaithfimid oibriú lena gcuid tosaíochtaí a sheachadadh. Má bhraitear nach bhfuilimid ag seachadadh ar son na ndaoine a ndéanann muid freastal orthu, tá a fhios againn go léir cad a tharlaíonn ansin. Le cur i bhfeidhm an phróisis pleanála teanga, ina dtugtar cúraimí ar leith don údarás mar a bhaineann sé leis na ceantair Ghaeltachta, mar a luaigh mé, tá sé thar a bheith tábhachtach go mbeadh glór láidir ag an bpobal ag leibhéal na ceannaireachta san eagraíocht.

Sílim go n-aontódh gach duine anseo gurb é an bealach is fearr chun tosaigh ná go mothaíonn pobal na Gaeltachta go bhfuil nasc acu leis an údarás agus leo siúd a bhfuil cúram orthu a bpobail a chosaint agus a neartú. Bíonn pobal na Gaeltachta ag iarraidh bord an údaráis a chloisteáil ag labhairt faoi na ceisteanna a bhíonn ag déanamh scime dóibh ina saol. Ba mhaith leo an nasc pearsanta sin a bheith acu leis an mbord. Teastaíonn uaim cur chuige a aimsiú a chuireann leis sin, go háirithe ós rud é go leagann an próiseas pleanála teanga béim faoi leith ar an gcur chuige ón mbonn aníos.

Maidir leis an mBille atá os comhair an Tí, feicfear gurb é is cuspóir leis an cur chuige reatha a chur i leataobh agus dul ar ais go dtí an sean-chur chuige a bhíodh i bhfeidhm. Cé go dtuigim an chúis gur cuireadh an leasú seo ar aghaidh mar atá sé dréachtaithe, measaim gur gá roinnt saincheisteanna a mheas go cúramach. Ar an gcaoi chéanna nach mbeadh éinne againn ag moladh go díreach dul ar ais chuig na teorainneacha toghcheantair a bhí ann deich mbliana ó shin, nó chuig am sular tugadh isteach cuótaí inscne le haghaidh iarrthóirí toghcháin, is gá breithniú a dhéanamh ar gach blas den scéal sula gcuirtear córas roghnúcháin agus toghcháin nua i bhfeidhm.

Beidh Teachtaí ar an eolas faoin ngealltanas i gclár an Rialtais chun athbhreithniú a dhéanamh ar an bpróiseas reatha i ndáil le roghnúcháin agus toghcháin bhord Údarás na Gaeltachta. Tá an próiseas sin ar siúl faoi láthair ag mo Roinn. Tugadh faoi chomhairliúchán poiblí faoin ábhar a eagrú ón 16 Feabhra 2022 go dtí lár mhí Márta. Fuarthas 23 aighneacht mar thoradh ar an bpróiseas sin agus cuirfear os comhair an phobail iad sna seachtainí romhainn. Tá sé le sonrú sna haighneachtaí sin go bhfuil go leor i bhfabhar filleadh ar thoghcháin. Níor mhiste a lua chomh maith gur thug an Roinn faoi phróiseas soláthair poiblí chomh maith chun an t-athbhreithniú féin a chur chun feidhme. Ar an drochuair, b’éigean sin a dhéanamh trí huaire faoi leith mar gheall ar easpa suime sa mhargadh. Pé scéal é, tá comhlacht aimsithe anois agus tá an obair ar siúl.

Is é an aidhm atá leis an athbhreithniú ná moltaí a dhéanamh maidir le hionadaíocht dhaonlathach ar an mbord a láidriú, chomh maith le moltaí a dhéanamh maidir leis an líon comhaltaí, cothromaíocht inscne agus na scileanna ar leith a theastaíonn chun tacú leis an eagraíocht a dualgais a chomhlíonadh, lena n-áirítear ach gan a bheith teoranta díobh seo a leanas: fiontraíocht agus fostaíocht, forbairt pobail, forbairt gheilleagrach na Gaeltachta, pleanáil teanga agus turasóireacht chultúrtha. Tá obair an údaráis athraithe ó 2012, go háirithe ag cur a ról sa phróiseas pleanála teanga san áireamh. Éireoidh leis an bpróiseas sin nó teipfidh air, bunaithe ar an nasc le cosmhuintir na Gaeltacht atá luaite agam cheana. Tá súil agam go mbeidh an t-athbhreithniú seo críochnaithe i mí na Samhna agus tiocfaidh Bille an Rialtais féin chun cinn go gairid ina dhiaidh sin. Beidh Teachtaí ar an eolas go bhfuil sé ar an gclár oibre reachtúil a foilsíodh maidir leis an téarma Dála seo. Le cabhair agus cúnamh ó chomhaltaí an Fhreasúra, tá sé i gceist agam an Bille seo a thabhairt ar aghaidh faoi dheireadh na bliana, ag tabhairt san áireamh na riachtanais lena dhréachtú.

Luaigh mé cheana féin ar Chéim an Choiste de Bhille na dTeangacha Oifigiúla (Leasú) go dtabharfadh an Rialtas seo chun cinn reachtaíocht ar mhaithe le toghcháin dhíreacha chuig an mbord i gcomhthéacs an tiomantais i gclár an Rialtais agus faoi réir thoradh an athbhreithnithe seo. Dá dtabharfaí próiseas toghcháin ar ais, tá roinnt réimsí ar a mbeidh breithniú le déanamh orthu. Mar shampla, d’fhéadfaí féachaint ar an líon comhaltaí boird agus meascán féideartha de chomhaltaí a bheadh tofa agus comhaltaí a bheadh roghnaithe trí phróiseas na Seirbhíse um Cheapacháin Phoiblí, mar a luaitear sa chlár don Rialtas. Cheadódh cur chuige den chineál sin don bhord a bheith in ann, ar lámh amháin, leas a bhaint as an raon scileanna atá ar fáil don bhord faoi láthair mar thoradh ar an gcur chuige reatha, mar aon le cúram a dhéanamh d’ionadaíocht na mban a bheith ar an mbord, agus ar an lámh eile, go gcuirfear tuilleadh le daonlathas an bhoird, rud atá an-tábhachtach do phobal na Gaeltachta, go háirithe i gcomhthéacs chur i bhfeidhm an phróisis pleanála teanga. Cibé cás é agus mar a luaigh mé, cuirfear san áireamh torthaí an athbhreithnithe ar thagair mé dó d’fhonn na torthaí sin a chuimsiú a mhéid agus is féidir, agus de réir mar is cuí, sa leasú reachtaíochta a dhéanfaidh an Rialtas a bheidh mar thoradh air seo ar fad.

Idir an dá linn, is gá do mo Roinn aire a thabhairt do na socruithe gearrthéarmacha a bhféadfadh bord nua a cheapadh faoi na socruithe atá i bhfeidhm faoi láthair a bheith i gceist leo. Tagann deireadh le tréimhse an bhoird atá ann faoi láthair ar an 15 Eanáir 2023. Tá tús curtha ag mo Roinn dá réir leis an bpróiseas chun comhaltaí a cheapadh chuig an mbord nua faoin gcur chuige reatha mar a leagtar amach san Acht Gaeltachta. Chuige sin, tá mo Roinn i mbun oibre leis an tSeirbhís um Cheapacháin Phoiblí chun comórtas poiblí a eagrú trína dtabharfar deis don phobal iarratas a dhéanamh le bheith san áireamh chun críche ceapachán ar an mbord nua. Chomh maith leis sin tá ainmniúcháin ó na húdaráis áitiúla ábhartha á lorg don chéad bhord eile.

Sa chomhthéacs sin, seachas saolré cúig bliana, beidh tréimhse nach faide ná dhá bhliain, is é sin 2023 agus 2024, i gceist mar a bhaineann sé le saolré an chéad bhord eile. Tríd an gcur chuige seo, beidh bord nua in ann teacht i bhfeidhm go gearrtréimhseach fad is atá obair ar bun chun reachtaíocht nua a chur i dtoll a chéile maidir le próiseas nua roghnúcháin agus toghcháin.

Arís, ba mhaith liom mo bhuíochas a chur in iúl as an deis a fháil chun an Teach a thabhairt suas chun dáta agus go háirithe as an deis a tugadh dom mar Aire Stáit na Gaeltachta chun meon an Rialtais i leith thodhchaí an údaráis a chur in iúl.

Marc Ó Cathasaigh (Waterford, Green Party)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Gabhaim buíochas as an deis labhairt ar an mBille. De réir mar a thuigim, níl sé ar intinn ag an Aire Stáit cur ina choinne agus tacaím leis an seasamh sin. Níl an Bille gan locht agus aithním go bhfuil ceisteanna tromchúiseacha ardaithe ag an Aire Stáit ach cabhróidh an díospóireacht seo agus, má théann an Bille ar aghaidh, díospóireacht an choiste le deacrachtaí atá ann a aimsiú.

Ba in 2012 a cuireadh deireadh le toghcháin do bhord Údarás na Gaeltachta, agus braitheadh ó shin gur chruthaigh an cinneadh sin achar éigin idir an t-údarás agus na pobail a bhfuil sé ceaptha freastal orthu. Tugaim faoi deara go bhfuil roinnt gealltanas sa chlár Rialtas a bhaineann le hÚdarás na Gaeltachta atá luaite cheana ag an Aire Stáit. Ina measc siúd a bhaineann leis an díospóireacht seo, tá athbhreithniú a dhéanamh ar struchtúir eagraíochtúla agus rialachais Údarás na Gaeltachta, lena n-áirítear an próiseas roghnúcháin agus toghcháin don bhord; agus athbhreithniú an fhorais riaracháin ar neartú an daonlathais áitiúil agus an t-athbhreithniú ar rialachas Údarás na Gaeltachta a thabhairt faoi deara. Tagann an díospóireacht tráthnóna inniu leis na gealltanais seo. Sa chomhthéacs sin is díospóireacht an-úsáideach í, agus gabhaim buíochas le Teachtaí Shinn Féin, an Teachta Ó Snodaigh go háirithe, as an mBille a chur chun tosaigh agus leis an Aire Stáit agus lena oifigigh as an rannpháirtíocht dhearfach atá á dhéanamh acu leis sin.

Tá sé ar cheann de bhunphrionsabail an Chomhaontais Ghlais go ndéanfaí cinntí ar an leibhéal is ísle gur féidir, nó ar phrionsabal na coimhdeachta. Caithfimid a cheistiú go macánta an urramaímid an prionsabal sin le deireadh a chur leis an gceangal díreach sin idir bord an údaráis agus muintir na Gaeltachta. Aithním a bhfuil ráite ag an Aire Stáit faoin dlúthbhaint idir an t-údarás agus muintir na Gaeltachta.

An fháilte ghinearálta sin ar leataobh, déanfaidh mé trácht ar chuid de na forálacha sonracha den Bhille a bhféadfaí feabhas a chur orthu má tá an Bille seo le dul ar aghaidh. Ar an gcéad dul síos, beidh gá ann an sainmhíniú ar theideal an Aire ábhartha a athrú chun freagrachtaí reatha na Roinne a léiriú. Ar an dara dul síos, d'fhéadfaí a mheas an bhfuil sé níos oiriúnaí don bhord féin cathaoirleach a thoghadh seachas don Aire an ceapachán a dhéanamh. B'fhéidir go bhfuil cúis mhaith ag Sinn Féin maidir leis an bhfoclaíocht atá ann faoi láthair, ach tá sé sin ar cheann de na rudaí ar mhaith liom a mheas go mion. Ar deireadh, táim tar éis labhairt leis an Aire Stáit féin agus leis an Aire, an Teachta Darragh O'Brien, ar an gceist seo agus is fiú smaoineamh ar cheart go mbeadh ról ag Údarás na Gaeltachta i soláthar tithíochta i gceantair Ghaeltachta, go háirithe tithíocht inacmhainne do Ghaeilgeoirí. Beidh gá leis an bpríomh-Acht a leasú chuige seo, ach ag cur san áireamh an géarghanntanas tithíochta cuí sa Ghaeltacht agus an ghéarchéim teanga atá ann freisin, b'fhéidir gur fiú breithniú air seo.

Mar Phort Láirgeach, chaithfinn tagairt a dhéanamh d'alt 29(1)(g) a d’fhágfadh, dá n-achtófaí an Bille mar atá sé, Gaeltacht na nDéise mar dháilcheantar do thoghcháin an údaráis. Tá ceantar beag Gaeltachta againn i bPort Láirge - small, but perfectly formed, mar a deirtear. B’fhéidir go bhfuil claonadh ann i bPort Láirge dearmad a dhéanamh gur contae Gaeltachta sinne, agus b’fhéidir go mbeadh an claonadh ann dearmad a dhéanamh orainne go náisiúnta freisin. Mar sin, tá sé tábhachtach go n-úsáidfimid ár nguth agus go gcinnteoimid go gcloisfear sinn, go gcloisfear Gaelainn binn na nDéise. Má théann an Bille seo ar aghaidh, is foráil thábhachtach é seo maidir le ceantar Gaeltachta na Rinne, muintir na Rinne agus muintir Phort Láirge.

Mar fhocal scoir, gabhaim buíochas le Sinn Féin as an mBille a thabhairt chun tosaigh agus leis an Aire Stáit as a rannpháirtíocht inniu.

Éamon Ó Cuív (Galway West, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Fáiltím roimh an mBille agus roimh an díospóireacht seo ar aon le cinneadh an Aire Stáit gan cur ina choinne: is maith é sin. Ag an am céanna, caithfear a rá go bhfuil an Bille lochtach agus nach dtugann sé aghaidh ar chuid mhaith dúshlán a bhaineann leis na toghcháin a thabhairt ar ais, ach tá sé go maith go gcoinneofaí seo ar an gclár oibre. Tá mé thar a bheith sásta go ndúirt an tAire Stáit nach gceapfar na baill nua ach ar feadh tréimhse dhá bhliain ar a mhéad. Tá sprioc an-chinnte leagtha amach aige faoin am go bhfuil i gceist aige go mbeidh Bille nua Údarás na Gaeltachta i gceist.

San am gairid atá againn, is fiú breathnú siar ar an stair. Sílim gur sa bhliain 1979 a chur ann d’Údarás na Gaeltachta don chéad uair. Bhí Donncha Ó Gallchóir mar Aire nuair a fógraíodh é agus ba í Máire Geoghegan-Quinn a bhí ann nuair a ceapadh an bord. An rud nua a bhí ann ag an am seo ná go raibh éileamh ó phobal na Gaeltachta go mbeadh údarás dá gcuid féin acu. Bhíodar ag breathnú ar na comhairlí contae agus rud mar sin a bhí i gceist acu - rud níos leithne ná eagraíocht forbartha tionscail. Tógadh céim a bhí misniúil ag an am; is é sin go mbeadh tromlach an bhoird tofa go daonlathach ag an bpobal. Toghadh seachtar agus ainmníodh seisear. I measc na ndaoine ainmnithe, bhí an cathaoirleach. Bhí cas ann ina dhiaidh sin nuair a bhí Gaillimh, Maigh Eo agus Contae na Mí in aon toghcheantar amháin, mar a bhí Ciarraí, Corcaigh agus Port Láirge, más buan mo chuimhne. Ceann de na fadhbanna a ardaíodh ag an am sin ná go raibh cuid dóibh siúd a bhí i bhfad i gcéin ag rá dáiríre nach raibh aon tionchar acu ar an toghchán agus ní raibh aon ionadaíocht acu.

Bhreathnaigh mise ar na comhairlí contae agus chonaic mé ag an am sin go raibh 30 duine ar Chomhairle Chontae na Gaillimhe agus 15 ar Chomhairle Cathrach na Gaillimhe. Bhí comhairlí eile níos mó ná iad. Faoi láthair, tá 39 ar Chomhairle Contae na Gaillimhe agus tá 18 ar an gcomhairle cathrach. Cén fáth nach b’fhéadfaí bord níos mó a dhéanamh? Cén dochar a dhéanfadh sé más údarás leathan pobal agus más údarás na Gaeltachta atá i gceist? Thóg mé isteach Bille nuair a bhí mé mar Aire agus thug mé ionadaíocht do chuile chontae. Ach do na contaetha go raibh pobal mór Gaeltacht iontu, bhí orm ionadaíocht bhreise a thabhairt le nach mbeadh díchéillí ar fad ann, mar shampla, duine amháin as Contae na Mí agus duine amháin as Gaeltacht na Gaillimhe, tar éis go bhfuil leath de dhaonra na Gaeltachta i gContae na Gaillimhe.

Nuair atá an Bille nua á thabhairt isteach ag an Aire Stáit, ba cheart dó breathnú ar ról an údaráis. Ar cheart feidhmeanna breise a thabhairt dó? An bhfuil géarchéim i saol na Gaeltachta nach bhfuil na húdaráis atá freagrach astú ag tabhairt aghaidh orthu amhail feidhmeanna pleanála nó tithíochta? Thiocfainn leis an méid atá ráite ag mo chomhghleacaí anseo, an Teachta Ó Cathasaigh, gur cheart go mbeadh deis ag an údarás maidir leis an talamh agus an mhaoin atá aige agus go mbeadh eagraíochtaí deonacha tithíochta ag fáil maoinithe ón údarás le tithe a thógáil.

Bhí buairt maidir leis an mbord tofa ó thaobh chúrsaí tionsclaíochta ach is é an bealach a leigheasadh é sin sa socrú a bhí ann roimh 2012 nuair a scriosadh gach uile shórt agus nuair a bhaineadh an daonlathas den údarás agus nuair a cuireadh córas a bhí bunoscionn ar fad ann - tiocfaidh mé aige sin i gceann soicind - ná go raibh coiste meastóireachta le haghaidh tograí móra. Bhí cothromas idir dhreamanna amhail Industrial Development Authority, IDA, agus Enterprise Ireland agus an feidhmeannas agus bhí triúr comhalta boird agus an cathaoirleach. Dá dtaobhódh an cathaoirleach leis na feidhmeanna agus na saineolaithe, in aghaidh an bhoird, ní fhéadfadh an togra dul ar aghaidh. Ar an taobh eile den scéal, mar bhí siadsan ag iarraidh a leas féin a chosaint in aghaidh phobal na Gaeltachta, d'fhéadfadh sé dul ar aghaidh. D'oibrigh sé thar cinn go praiticiúil agus níor cuireadh aon droch-thograí ar aghaidh.

Tá rud eile ann a gcaithfidh an tAire Stáit breathnú air, is é sin, ceantar feidhme an údaráis. Tá stráice mór de chathair na Gaillimhe sa Ghaeltacht. Aon duine a théann ó theach go teach i gcuid den Ghaeltacht sin ag canbhasáil, bíonn siad ag gáire nuair a thagtar chugat agus deirtear go bhfuil duine ón Ghaeltacht ina chónaí síos an bhóthair agus is é an rud atá i gceist acu ná duine a bhfuil Gaeilge acu. Ní aithníonn siad féin go bhfuil an chuid is mó dóibh sa Ghaeltacht. Tá ceist mhór ann, ó tharla nach bhfeidhmíonn an t-údarás, is é sin, ar cheart é sin a bhaint as?

Bhí sé sin ann sa chéad Bhille a thug mé ar aghaidh maidir leis an údarás agus baineadh amach ag bord an Rialtais é. Aire Stáit a bhí ionam ag an am ach ní raibh mé ar nós an tÁire Stáit, an Teachta Chambers, agus ní raibh mé ag suí ag bord an Rialtais. Tá sé thar a bheith tábhachtach gur ag an Aire a bheadh ceapadh an chathaoirligh. Níl a fhios agam an bhfuil mé chomh tógtha leis an saol mór le córas an Public Appointments Service, PAS. Táimid ag gearradh aicme mór den phobal amach as ceapacháin bhoird Stáit a bheadh ní b'fhearr ná cuid de na daoine atá á cheapadh. Mar a dúirt duine amháin, go ciniciúil, cé a bhíonn ar na boird seo but the great and the good of Ireland? Ní dá moladh a bhí sé.

Ní raibh sé scríofa sa reachtaíocht go mbeadh duine a raibh cónaí buan aige nó aici ar oileán ar bhord an údaráis. B'fhéidir nár mhiste é sin a scríobh isteach san Acht. Ba cheart go mbeadh líon na ndaoine a thoghfaí i bhfad Éireann níos mó ná líon na ndaoine a cheapfaí. Tá tú in ann saineolas a fháil má theastaíonn saineolas uait. Níl jab an tsaineolaí ag bord. Tá míthuiscint ann faoi bhoird. Ceapann daoine go gcaithfidh gach uile dhuine ar an mbord a bheith mar shaineolaí. Is iad sin an ceangal i mboird Stáit phoiblí iad idir na saineolaithe agus an gnáthphobal.

Is é ceann de na fáthanna go bhfuil an oiread dearmaid á dhéanamh anois ná go bhfuil saineolaithe nach bhfuil aon taithí acu ar riachtanais an phobail ag ceapadh rudaí don phobal agus gan aon duine timpeall an bhoird ag rá gur cheart go bhfanfaimis soicind agus nach n-oibreoidh sé seo go praiticiúil. Mar sin, ba cheart go mbeadh formhór an bhoird thofa.

Breathnaíonn sé go minic sa saol atá ann anois go bhfuil faitíos orainn roimh an bpobal. Tá dream éigin áit éigin nó tá rud éigin san aer i measc móruaisle na tíre atá ag iarraidh an t-am ar fad an daonlathas a mhaolú agus a laghdú. Tá siad ag iarraidh cumhachtaí a bhaint den dream atá tofa ag an bpobal agus mar sin tá siad ag iarraidh cumhachtaí a bhaint den phobal an t-am uile. Céard faoina bhfuil faitíos orthu? Tá an pobal ag éirí tuirseach de seo. Ba cheart go seasaimid, na daoine a thoghadh, go láidir ar son chearta an phobail.

Mar dhuine Gaeltachta agus duine a bhfuil cónaí air sa Ghaeltacht, tá mé in ann a rá gurb é rogha fhormhór an phobail gur ag muintir na Gaeltachta a bheadh an say is mó ar bhord an údaráis agus gur iontu siúd atá an mhuinín. Dhearfaidís leat, nuair athraíodh an bord in 2012, gur scoireadh an ceangal a bhí ann roimhe sin idir an bord, an t-údarás agus an pobal. D'éirigh deighilt agus neamhaird agus ní raibh aon chaint mórán níos mó i measc an phobail ar an údarás nó ar a thábhacht. Scriosadh a bhí ann sa rud a rinneadh in 2012.

Ba cheart breathnú air thíos i gContae Mhaigh Eo mar shampla. Cé mhéad de na comhairleoirí i gContae Mhaigh Eo atá ina gcónaí sa Ghaeltacht? Is ag na comhairleoirí ar fad a bhí an rogha. I gContae na Gaillimhe, sílim go bhfuil cúigear de na comhairleoirí ina gcónaí sa Ghaeltacht, as 39. Tá formhór ina gcónaí taobh thoir den chathair de na daoine agus is iad siúd atá ag roghnú ar son phobal na Gaeltachta agus is daoine iad nach bhfuil Gaeilge ar bith acu. Áiféis a bhí ann. Tabhair ar ais don phobal é agus má dhéantar míthuiscint, is ar an bpobal a thitfidh an fhreagracht.

Molaim an Teachta Ó Snodaigh agus gabhaim buíochas leis as ucht é seo a chur os comhair na Dála. Déarfainn go dtuigfeadh sé sin go bhfuil lochtanna ann agus go bhfuil go leor rudaí eile ann ar cheart dóibh a bheith sa Bhille ach caithfimid é seo a choinneáil ar bharr an chláir oibre sa Dáil. Tá an-áthas orm faoin méid a d'fhógraíodh tráthnóna. Tá dlús leis an obair. Tá an cur chuige go maith agus tá súil agam go mbeidh Bille foirfe láidir dúshlánach Gaeltachta os ár gcomhair amach agus go bhfeicimid an pobal, uair amháin eile, i gceannas ar a gcuid todhchaí féin.

Jack Chambers (Dublin West, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Gabhaim buíochas leis na Teachtaí ar fad a labhair sa díospóireacht. Bhí plé tairbheach againn faoin gceist. Tá mé fíorbhuíoch an deis a bheith agam tuairim an Rialtais maidir leis an mBille a roinnt leis an Teach. Tá mé sásta go bhfuil sé d'aidhm againn ar fad dul i ngleic leis an gceist seo.

Ghlac an Rialtas cinneadh gan chur i gcoinne an Bhille atá roimh an Teach ach chun é a thabhairt ar aird an Tí. Tá Bille an Rialtais faoin ábhar ar chlár reachtaíochta an Rialtais ina n-áireofar torthaí ón athbhreithniú neamhspleách atá ar bun faoin ábhar agus beidh cruinniú i lár mhí Shamhna. Ag an bpointe sin, beifear in ann moltaí athbhreithnithe a mheas mar is cuí i dtreo leasuithe ar reachtaíocht na Dála leis an bpróiseas reatha ainmniúcháin agus roghnúcháin agus cur chuige malartach a chur ina áit bunaithe ar phróiseas toghcháin agus roghnúcháin.

Glactar leis go n-athrófar anois ar na moltaí a rinneadh mar chuid den athbhreithniú bealaí chun an seasamh ionadaíocht dhaonlathach ar an mbord sa chur chuige reatha a láidriú maidir le moltaí maidir leis an líon comhlachtaí, cothromaíocht inscne agus an t-achar scileanna i leith a teastaíonn chun tacú leis an eagraíocht a dhualgas a chomhlíonadh lena n-áirítear, ach gan a bheith teoranta díobh seo a leanas: fiontraíocht agus fostaíocht, forbairt pobal, forbairt geilleagair sa Ghaeltacht, pleanáil teanga agus turasóireacht chultúrtha.

Tá sé tráthúil go bhfuil athbhreithniú den chineál seo ar bun agus beidh sé críochnaithe roimh dheireadh mhí na Samhna. Tá go leor athruithe tagtha ar chlár oibre an údaráis lena n-áirítear an próiseas pleanála teanga a chur i bhfeidhm ag brath ar thionchar agus dhlúthleanúnach an phobail ón talamh aníos. De réir sin, tá tábhacht mhór ag baint le breithniú a dhéanamh ar an struchtúr reatha.

Mar a luaigh mé, beidh céimeanna gearrthéarmacha á nglacadh lena chinntiú go mbeidh bord nua réidh le tosú i lár mhí Eanáir 2023, nuair a thagann saolré an bhoird reatha chun deiridh. Chuige sin, beidh mo Roinn ag scríobh chuig na húdaráis áitiúla lena mbaineann go gairid chun a n-ainmniúcháin don bhord nua a fháil. Ag an am céanna leis sin ar fad, beidh an tSeirbhís um Cheapacháin Phoiblí, thar ceann na Roinne, ag eagrú comórtas go gairid ina mbeidh deis ag an bpobal iarratas a dhéanamh chun a bheith ceaptha ar an mbord nua. Mar a luaigh mé, mairfidh an bord nua ar feadh tréimhse nach faide ná dhá bhliain in ionad an ghnáthshaolré de cúig bliana. Fágfaidh sé seo go mbeidh deis chuí le pé leasuithe reachtaíochta a mbeidh gá leo maidir le próisis nua roghnúcháin agus toghcháin a dhéanamh agus a chur chun feidhme ina dhiaidh sin san achar ama is giorra agus is féidir. Sílim go léiríonn sé sin go soiléir go bhfuil athrú ag teacht. Beidh an t-athbhreithniú críochnaithe an mhí seo chugainn agus cuirfear an reachtaíocht chun cinn ina dhiaidh sin.

Sa chás go bhfuil sé i gceist breathnú ar ról an údaráis féin, beidh sé á scrúdú go cúramach. Glacaim leis go mbeidh an cás maidir le cathair na Gaillimhe a luaigh an Teachta Ó Cuív á scrúdú mar chuid den athbhreithniú chomh maith leis an méid a dúradh faoi na hoileáin Ghaeltachta. Cuirfear an plé ar fad san áireamh san obair phleanála atá idir lámha. Glacaim leis go dtuigfidh Comhaltaí an Fhreasúra go léiríonn an méid seo ar fad mo thiomantas chun dul chun cinn a dhéanamh ar an gceist seo.

Aengus Ó Snodaigh (Dublin South Central, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tá sé tábhachtach go raibh an díospóireacht seo againn agus go bhfuil an Bille seo os ár gcomhair. Tá rudaí spéisiúla ráite anseo agus tá sé go maith go bhfuil an tAire Stáit tar éis bogadh ón áit ina raibh sé nuair a ainmníodh mar Aire Stáit é ar dtús nuair a dúirt sé go raibh sé sásta leis an gcóras roghnúcháin a bhí ann don údarás. Táimid tar éis bogadh ar aghaidh agus tuigimid anois cé chomh tábhachtach atá an daonlathas.

Is é an fáth go bhfuil an Bille seo os ár gcomhair ná go raibh sé i gceist againn i gcónaí go mbeadh toghcháin d'Údarás na Gaeltachta gafa leis na toghcháin do chomhairlí contae agus leis na toghcháin Eorpacha, agus go dtarlódh siad ar fad ar an lá céanna. Shábhálfadh sé sin airgead. Is é an t-aon fháth ar thug Dinny McGinley an cinneadh fáil réidh leis seo agus é mar Aire Stáit ná go sábhálfadh sé airgead. Bhí €100,000 sa bhliain ar a mhéad i gceist ó thaobh an chuid sin den chóras daonlathais. Dá gceanglófaí leis na toghcháin eile é sin, ní bheadh costas mór i gceist. Ó thaobh an daonlathais de, ní costas mór é sin agus ní cóir go mbeadh sé san áireamh.

Táim den tuairim go bhfuil dhá Bhille i gceist. Tá Bille ann ó thaobh na dtoghchán de, Bille ina bhfuilimid ag cur ar ais na toghcháin a baineadh. Níl muid ag cur as d'Acht na Gaeltachta, 2012, a tháinig ina dhiaidh sin, ná d'aon cheann eile de na feidhmeanna a tugadh d'Údarás na Gaeltachta. Táimid ag iarraidh go mbeidh toghcháin ann agus go mbeadh an Bille rite in am do 2024, nuair a bheidh na toghcháin áitiúla ar siúl. Ina dhiaidh sin, beidh jab mór le déanamh againn ó thaobh na ceisteanna a d'ardaíodh, agus a d'ardaigh an Teachta Ó Cuív ach go háirithe, ó thaobh feidhmeanna, maoinithe agus cur chuige an údaráis ina iomláine. Níl a fhios agam an féidir linn fanacht ar Bhille mór cuimsitheach. B'fhéidir gur féidir má tá an cur chuige ceart againn ach nuair a rinne muid iarracht mar sin a dhéanamh le hAcht na dTeangacha Oifigiúla (Leasú), 2021, chonaic muid go raibh moill ann. Nuair a dhéanann muid iarracht istigh anseo, éiríonn moill agus moill eile. Is é sin an fáth go bhfuil mise ag iarraidh go mbeadh an dá rud scartha óna chéile. Tá deich mbliana imithe ó fuarthas réidh leis an mbord daonlathach. Ní raibh sé go hiomlán daonlathach mar bhí cead ag an Aire a dhaoine féin a roghnú agus a chur ar an mbord chomh maith céanna. Is féidir an cheist a chur, an bord iomlán daonlathach é ar nós na gcomhairlí contae?

Agus é sin ráite, táim sásta dul ar ais go dtí an bealach ina raibh sé in 2012 agus obair a dhéanamh ina dhiaidh sin. Má thagann Bille níos cuimsithí a dhéileálann leis na ceisteanna atá ardaithe anseo, is féidir na hathruithe sin a dhéanamh. Tá an ceart ag an Teachta Ó Cuív gur chóir go mbeadh muid ag féachaint ar conas is féidir linn a chinntiú go bhfuil daoine difriúla roghnaithe ag an bpobal don bhord sin. Táim ag caint faoi inscne agus daoine ó cheantair na n-oileán, mar shampla. Faoi láthair, is é an bealach is fearr atá ann ná an bealach a bhí ag an údarás nuair a bunaíodh é, is é sin, aitheantas a thabhairt do na ceantair Ghaeltachta difriúla agus cinnte a dhéanamh de go bhfuil daoine ó chuile cheantar Gaeltachta ann.

Is gá dúinn féachaint ar an gceist mhór lena mbeidh muid ag plé amach anseo. Impím ar an Aire Stáit ceannteidil an Bhille a fhoilsiú a luaithe agus is féidir ionas gur féidir leis teacht isteach ag an gcoiste chun go mbeimid in ann déileáil leis an pre-legislative scrutiny go tapa agus gan mhoill. Is féidir leis an Roinn a bheith ag obair ar an dréachtú ag an am céanna. Tá fadhbanna ag teacht muna dtacaímid leis an údarás. Níor tugadh ach €1 milliún breise dó i mbliana. Ó thaobh an choibhnis idir an IDA agus Enterprise Ireland ar an taobh amháin agus an t-údarás ar an taobh eile, tá an difríocht ag méadú an t-am ar fad agus bíonn difríochtaí sa chur chuige atá ann ina leith. Ba chóir dúinn díriú isteach air sin agus a chinntiú go bhfuil tacaíocht ann don údarás. Sular tugadh pleanáil teanga dó mar cheann dá fheidhmeanna, bhí maoiniú áirithe aige. Níor tugadh maoiniú mór go leor dó chun déileáil leis na dualgais bhreise a tugadh dó. Ba chóir dúinn díriú isteach air sin.

Táim sásta nach bhfuil an Rialtas ag cur i gcoinne an reachtaíocht seo. Bím sásta i gcónaí nuair a dhéanann sé amhlaidh. Tá sé go maith. Má tá seans ar bith ann go mbeadh aon mhoill ar reachtaíocht ón Rialtas, ba chóir dó ligean don Bhille seo dul os comhair an choiste. Tá sé tar éis an cinneadh seo a ghlacadh. Déanfaidh muid déileáil leis chomh tapa agus is féidir agus leasuithe beaga a chur chun cinn.

Cuireadh srian orainn roimhe seo nuair a dúradh linn go raibh costas i gceist agus iarradh orainn na forálacha chun na toghcháin a fuarthas réidh leo in 2012 a thabhairt ar ais a chur i mBille. Tá mise den tuairim gur féidir linn é sin a dhéanamh. Is féidir linn obair a dhéanamh chun a chinntiú go bhfuil tionchar agus stádas ag an údarás agus gur féidir leis a chuid oibre a dhéanamh. Bhí mé ar an gclár "7 Lá" an tseachtain seo caite nó an tseachtain roimhe agus bhí Seán Ó Neachtain, iarchathaoirleach bhord Údarás na Gaeltachta agus iar-MEP, faoi agallamh díreach romham. Dúirt sé gur ceann de na fáthanna nach raibh airgead breise ann ná nach raibh stocaireacht á dhéanamh ag an mbord toisc nach é sin a jab. B'fhéidir nach ndeachaigh sé fada go leor agus nach raibh a fhios ag an mbord gur ceann de na róil atá ag boird ná stocaireacht a dhéanamh chun airgead breise a fháil. Chomh maith leis sin, tá sé mar ról ag gach bord an obair atá roimhe a chur faoi bhráid an Aire agus gach duine eile, agus a chinntiú go dtuigeann daoine go díreach cá bhfuil an t-airgead ag dul agus cá bhfuil an gá.

Bhí an tAire Stáit in a lán de na ceantair Ghaeltachta le tamall anuas. Thug sé airgead breise anuraidh, mar atá luaite. Tá dlús leis an méid oibre atá á dhéanamh ag an údarás ach níor tugadh breis airgead, seachas an €1 milliún, dó i mbliana in ainneoin go bhfuil costais bhreise ar gach uile cheantar sa tír agus go háirithe ar cheantair Ghaeltachta atá ag triail le fostaíocht nua a mhealladh agus seanfhoirgnimh - nó seanfhothrach i roinnt cásanna - a athmhaisiú agus a thógáil suas chun dáta. Tá ag éirí leo ach tá i bhfad Éireann níos mó gur féidir a dhéanamh chun comhlachtaí a mhealladh chuig na ceantair sin agus chun go mbeadh tuiscint acu siúd atá ag obair leis an údarás i bpleanáil teanga go bhfuil siad in ann fanacht toisc go bhfuil folúntais ag teacht. Tá sé ríthábhachtach go leanann an obair sin nó beidh baol ann i roinn de na ceantair Ghaeltachta.

Níl mé chun cur le fad na díospóireachta seo.

Is trua nach raibh aon Chomhalta ó Fhine Gael i láthair. In ainneoin go bhfuair siadsan réidh leis, bhí sé spéisiúil nuair a bunaíodh Údarás na Gaeltachta go raibh siadsan ag déanamh gearán go raibh sraith ainmniúchán ar fáil d’aon Aire ar bith agus nach raibh sé sin daonlathach ag an am. Tamall de bhlianta ina dhiaidh sin, fuair siad réidh leis go hiomlán. Ní thuigim cén fáth nach bhfuil aon Chomhalta ó Fhine Gael buartha faoi seo. Measaim gurbh é an Teachta Ó Cathasaigh a labhair faoin daonlathas. I gcás na hinstitiúidí ar fad sa Stát ón leibhéal is ísle - na comhairlí contae, na chomhairlí ceantair agus mar sin de - ba chóir go ndéanfaimid an rud a dúradh thar na blianta; is é sin, an decentralisation nár tharla riamh. Seo ceann de na cásanna ina bhfuil cumhachtaí á tabhairt do ghnáthphobal na tíre agus sa chás seo is ceantar Gaeltachta atá ann, an Ghaeltacht ina iomláine atá ann. Beidh sé de chumhacht ag an bpobal tionchar a bheith acu ar na cinntí a ghlacfar, na cinn a dhéanfaidh dochar nó a dhéanfaidh tairbhe, ina gceantar féin.

Gabhaim buíochas leis an Aire Stáit agus leis na Comhaltaí a ghlac páirt sa díospóireacht. Táim sásta go bhfuil sé seo ag teacht chun cinn agus go bhfuil an tAire Stáit tiomanta chun an tuairisc ón chomhairliúchán a thabhairt os ár gcomhair roimh an Nollaig, agus gur féidir linn bogadh ar aghaidh ansin muna tharlaíonn sé roimhe sin.