Dáil debates

Tuesday, 28 May 2019

Deiseanna Fostaíochta in Earnáil na Gaeilge: Ráitis

 

6:05 pm

Photo of Seán Ó FearghaílSeán Ó Fearghaíl (Kildare South, Ceann Comhairle)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Rachaimid ar aghaidh anois go dtí ráitis maidir le deiseanna fostaíochta in earnáil na Gaeilge. Glaoim ar an Aire Stáit, an Teachta Kyne, labhairt linn.

Photo of Seán KyneSeán Kyne (Galway West, Fine Gael)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Cuirim fáilte roimh an deis seo deiseanna fostaíochta in earnáil na Gaeilge a phlé inniu. Is í Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge 2010-2030 polasaí an Stáit i leith na Gaeilge agus is ionann an Plean Gníomhaíochta 2018-2022 don Ghaeilge agus mapa bóthair ina ndéantar rianú beacht ann faoin méid a dhéanfar go ceann cúig bliana chun cúram a dhéanamh don Ghaeilge, don Ghaeltacht agus do chur i bhfeidhm na straitéise dá réir.

Ag croílár na n-iarrachtaí seo ar fad ar leas na Gaeilge agus na Gaeltachta, tá an próiseas pleanála teanga, a bhfuil feidhm reachtúil aige faoi Acht na Gaeltachta 2012. Faoin bpróiseas, atá faoi lán seoil ó 2014, tá an deis á thabhairt do phobal na Gaeltachta, do phobail i mbailte seirbhíse Gaeltachta agus i líonraí Gaeilge, chun a bheith rannpháirteach in ullmhú agus i bhfeidhmiú pleananna ar bhonn áitiúil le cúnamh leanúnach an Stáit. Ní hamháin go bhfuil an próiseas seo ag dul ag giniúint tairbhe shuntasach don Ghaeilge sna ceantair lena mbaineann sé, ach cruthófar deiseanna breise fostaíochta in earnáil na Gaeilge chomh maith.

Cuimhnímis go bhfuil sé bhfuil sé i gceist go mbeidh oifigeach pleanála teanga, agus oifigeach cúnta pleanála teanga i gcásanna áirithe, le bheith fostaithe go háitiúil i ngach aon cheann den 26 limistéar pleanála teanga Gaeltachta atá luaite faoin bpróiseas. Nuair atá feidhmiú pleananna ar bun sna ceantair Ghaeltachta, sna bailte seirbhíse agus sna líonraí Gaeilge, d'fhéadfadh suas le 50 duine a bheith fostaithe go lán-aimseartha faoin bpróiseas agus iad ag obair as lámh a chéile faoi stiúir ceanneagraíochtaí pleanála teanga áitiúla, ag cabhrú le feidhmiú pleananna teanga faoin bpróiseas. Díol suntais agus dóchais é go deimhin, go bhfuil 14 oifigeach i mbun na hoibre seo faoi láthair faoin bpróiseas agus go bhfuil an líon daoine sin ag fás diaidh ar ndiaidh de réir mar a cheadaítear pleananna.

Agus an t-ábhar maidir le deiseanna fostaíochta in earnáil na Gaeilge á phlé, ní miste a chur sa gcomhaireamh chomh maith, na deiseanna fostaíochta atá á gcur ar fáil in earnáil na Gaeilge de thoradh infheistíocht leanúnach an Stáit. Ag croílár an scéil seo tá an clár tacaíochtaí pobail agus teanga. Faoin gclár seo, cuirtear cúnamh reatha ar fáil chun cabhrú le feidhmiú roinnt scéimeanna faoi leith. De thoradh scéim na foghlaimeoirí Gaeilge, cuir i gcás, cabhraítear le deiseanna fostaíochta ar bhonn pháirtaimseartha a chur ar fáil do suas le 700 ban tí agus os cionn 1,000 múinteoirí agus cinnirí. De thoradh scéim na gcúntóirí teanga, tá breis agus 100 duine fostaithe mar chúntóirí teanga i scoileanna Gaeltachta atá aitheanta faoin scéim. In éindí leis an dá scéim sin, cuirtear cúnamh reatha ar fáil faoin gclár tacaíochtaí pobail agus teanga do raon leathan eagraíochtaí atá ag feidhmiú ar leas na Gaeilge sa Ghaeltacht ar bhonn leanúnach.

Is gá na heagraíochtaí eile Gaeltachta, atá ag cothú fostaíochta in earnáil na Gaeilge de thoradh chúnamh leanúnach mo Roinne agus Údarás na Gaeltachta, a lua chomh maith. Tá leithéidí Comhar Naíonraí na Gaeltachta, Tuismitheoirí na Gaeltachta, Ealaín na Gaeltachta, Muintearas agus Oidhreacht Chorca Dhuibhne i mbun oibre go leanúnach agus iad ag plé le tacaíochtaí éagsúla a chur ar fáil ar leas an phróisis pleanála teanga sa Ghaeltacht.

Agus muid ag caint ar chúrsaí fostaíochta in earnáil na Gaeilge, is gá an tábhacht atá ag baint leis na comharchumainn agus na comhlachtaí pobalbhunaithe Gaeltachta a chur san áireamh. De thoradh chúnamh an Státchiste a chuirtear ar fáil tríd an údarás, tá fostaíocht curtha ar fáil do bhreis agus 80 duine faoi scáth na gcomharchumann Gaeltachta. De thoradh cur chuige nuálach an údaráis mar a bhaineann sé le g-teic, cuirfear tuilleadh leis an infreastruchtúr nua-aoiseach atá ar fáil sa Ghaeltacht, a chothóidh deiseanna breise do dhaoine feidhmiú in earnáil na Gaeilge agus in earnálacha eile ach a bheith lonnaithe sa Ghaeltacht.

Agus muid ag caint ar an údarás, is ábhar sásaimh é gur éirigh leis an eagraíocht 589 post a chruthú in 2018 agus go raibh 122 duine breise fostaithe i gcuideachtaí an údaráis sa Ghaeltacht ag deireadh na bliana 2018 i gcomparáid leis an mbliain roimhe sin. Bhí 7,625 post i gcliantchuideachtaí an udaráis ag deireadh na bliana sin.

Mar is eol don Teach, tá oifigigh mo Roinne ag obair in éineacht le hOifig an Ard-Aighne faoi láthair ar mhaithe leis an Bille teanga nua a dhréachtú. Beidh an Bhille ag iarraidh dul i ngleic le dá mhórcheist na scéimeanna teanga agus an earcaíocht sa tSeirbhís Phoiblí. Tá sé i gceist córas na gcaighdeán a thabhairt isteach in áit na scéimeanna teanga.

Má tá an chórais seo chun a bheith éifeachtach, beidh orainn díriú isteach ar chúrsaí earcaíochta.

Is é ceann de na príomhfhadhbanna a chuireann bac ar sheirbhísí a chur ar fáil trí Ghaeilge ná nach bhfuil na daoine leis na scileanna cuí fostaithe sna hoifigí cuí. Má tá muid chun feabhas a chur air seo, caithfidh an Stáit líon na bhfostaithe Stáit atá in ann seirbhísí a chur ar fáil trí Ghaeilge a mhéadú agus a chinntiú go bhfuil Gaeilge ar a dtoil ag oifigigh Stáit atá ag feidhmiú i gceantair Ghaeltachta. Chuige sin, beidh sé mar chuspóir sa Bhille go mbeidh 20% de na daoine nua a earcaítear don tseirbhís phoiblí ina gcainteoirí Gaeilge, go mbeidh gach oifig phoiblí atá lonnaithe sa Ghaeltacht ag feidhmiú trí Ghaeilge agus go mbeidh na comhlachtaí in ann freastal ar an éileamh ón bpobal ar sheirbhísí trí Ghaeilge.

Is deis iontach é seo dóibh siúd a bhfuil Gaeilge acu, ach is dúshlán an-mhór é dúinne teacht ar na daoine seo agus iad a threorú agus a spreagadh i dtreo saol ghairmiúil sa tseirbhís phoiblí. Mar chuid den obair seo, tá plé leanúnach ag dul ar aghaidh leis an Roinn Caiteachais Phoiblí agus Athchóirithe agus an tSeirbhís um Cheapacháin Phoiblí, PAS.

Is é an dúshlán is mó a bheidh againn ná líon leordhóthanach daoine a fháil le cur isteach ar na comórtais seo sa gcéad áit, agus go mbeidh na scileanna agus na hinniúlachtaí cuí acu le teacht tríd an gcóras earcaíochta. Beidh ról lárnach againn ar fad anseo, chun an scéal a scaipeadh go bhfuil agus go mbeidh deiseanna ar fáil do Ghaeilgeoirí, agus gur fiú go mór do dhaoine a bhfuil Gaeilge ar a dtoil acu cur isteach ar na comórtais seo.

Ó thaobh na hEorpa de, bronnadh stádas iomlán mar theanga oifigiúil agus oibre ar an nGaeilge san AE ón 1 Eanáir 2007. Mar aon le gach teanga, tá úsáid na Gaeilge ag leibhéal oifigiúil mar chuid lárnach de na hiarrachtaí atá ar bun chun a chinntiú go mbeidh an teanga in úsáid i measc na nglúnta atá le teacht inár ndiaidh. Sa chomhthéacs seo, ba chinneadh ríthábhachtach don Ghaeilge é deireadh a chur leis an maolú i 2022. De bharr an chinnidh seo, tá deiseanna ar fáil do chainteoirí Gaeilge san Eoraip, áit a mbeidh fostaíocht d'ard-chaighdeán ar fáil dóibh.

Tá dúshlán roimh na hinstitiúidí ó thaobh an earcaíocht de, agus romhainn féin, le cinntiú go mbeidh líon leordhóthanach pearsanra le Gaeilge ar fáil chun na folúntais san Eoraip a líonadh. Tá obair shuntasach ar bun ag an Roinn chun céimithe cáilithe a chur ar fáil le freastal ar riachtanais earcaíochta an AE, áit a bhfuil thart ar 101 duine fostaithe anois sna hinstitiúidí agus iad ag plé le cúrsaí Gaeilge. Cuireann mo Roinn, i gcomhar leis an Roinn Oideachais agus Scileanna agus leis an t-Údarás um Ard-Oideachas, maoiniú ar fáil do chúrsaí ábhartha tríú leibhéal, ar mhaithe le ráta ratha i gcomórtais earcaíochta an Aontas Eorpaigh a fheabhsú agus céimithe inniúla a sholáthar d'fhostaíocht sna hinstitiúidí Eorpacha.

Tagraím do deiseanna sa teicneolaíocht. Creidim go láidir go bhfuil féidearthachtaí móra ann chun cuidiú le cur chun cinn na Gaeilge tríd an teicneolaíocht. Is cúis sásaimh agus dóchais é an chaoi go bhfuil an Ghaeilge le fáil go forleathan cheana ar na meáin dhigiteacha. Le teacht chun cinn na ré digití, tá tábhacht ar leith ag baint leis an teicneolaíocht i ngach gné den saol, ó thaobh cumarsáide de, i gcúrsaí oibre agus sa saol sóisialta. Tá athrú ag teacht ar an gcaoi ina bhfeidhmíonn daoine ina saol laethúil agus sa chaidreamh a bhíonn acu le daoine eile agus leis an domhan mórthimpeall orthu de bharr dhul chun cinn na teicneolaíochta. Tá na meáin shóisialta ag cruthú gréasáin nua, agus tá siad lárnach i saol an aosa óig inniu.

Tá ardáin éagsúla ilmheán forbartha ag RTÉ, TG4 agus RTÉ Raidió na Gaeltachta. Tá tábhacht ar leith le nuachtáin agus irisí Gaeilge, tá forbairtí móra déanta agus á ndéanamh ar chorpas na Gaeilge leis an bhfoclóir nua www.focloir.ie agus an suíomh www.tearma.ie. D'fhorbair Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath, DCU, córais ríomhaistriúcháin don Ghaeilge agus tá an tionscadal taighde www.abair.ie i gColáiste na Tríonóide ag déanamh tuilleadh forbartha ar córas faoinar féidir téacs scríofa a aistriú go caint bheo i gcanúintí éagsúla. Níor samhlaíodh cuid mhaith de na forbairtí seo nuair a bhí an Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge á cur le chéile, agus is cinnte go mbeidh tionchar ollmhór ag an teicneolaíocht ar chúrsaí teanga, agus ar an réimse fostaíochta a bheidh ar fáil, sna blianta amach romhainn.

Tá agus beidh tuilleadh deiseanna fostaíochta in earnáil na Gaeilge. Rinne mé ionad TechSpace Áras na nGael a sheoladh go hoifigiúil inné. Tá lán-muinín agam go mbeidh todhchaí geall ag na daoine óga atá anois ag tabhairt aghaidh ar na cúrsaí atá á chur ar fáil. Beidh deis acu scileanna nua a fhoghlaim agus iad a chur i bhfeidhm, beidh deis acu gréasáin nua a chothú agus beidh fostaíocht ar fáil dóibh, agus iad ag feidhmiú trí Ghaeilge.

Tá dúshlán le sárú ach is iontach na deiseanna taobh istigh agus taobh amuigh den Ghaeltacht agus san Eoraip dóibh siúd le h-ardchumas scríofa agus labhartha sa Ghaeilge. Teastaíonn lucht labhartha Gaeilge i ngach earnáil oideachas agus leighis, san earnáil poiblí, sna meáin agus eile. Tá deiseanna ar fáil go díreach agus go h-indíreach agus caithfear na deiseanna seo a thapú. De thoradh infheistíocht leanúnach ón Státchiste, atá ag ardú de réir a chéile, is léir go bhfuil bonn láidir fís a leagtha síos atá ar leas cúrsaí fostaíochta in earnáil na Gaeilge. Caithfear a chinntiú go bhfuil an t-aos óg ach go háirithe ar an eolas faoi na féidearthachtaí fostaíochta atá ann agus tacú leo siúd na scileanna cuí a fhorbairt chun leas a bhaint as na deiseanna atá agus a bheidh ann.

6:15 pm

Photo of Aengus Ó SnodaighAengus Ó Snodaigh (Dublin South Central, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tá sé tábhachtach go bhfuilimid ag déanamh díriú isteach ar an gceist seo maidir le postanna i nGaeilge nó in earnáil na Gaeilge. Ní thaitníonn an téarma "earnáil na Gaeilge" liom mar an rud atá i gceist ansin ná go bhfuil sí beagáinín scartha amach ó gach rud eile. An meon atá agamsa ná gur cóir go mbeadh an Ghaeilge fite fuaite i ngach uile gné den saol agus má táimid ag rá go bhfuil sí scartha amach ó shin agus go bhfuil sí eisceachtúil, fanann sí eisceachtúil. Tuigim cad atá i gceist agus tuigim an ról atá ann agus an gá le postanna a chothú in earnáil na Gaeilge ach díreach ansin go bhfuilimid ag díriú ar phostanna do Ghaeilgeoirí sa Ghaeltacht atá díreach bainteach leis an nGaeilge. Tuigim sin agus caithfimid díriú ar sin chomh maith céanna.

Tá tuarascáil ann agus tá a fhios agam go rinneadh plé ar an tuarascáil a rinne An Chomhairle um Thaighde in Éirinn a d'fhoilsigh an Seanadóir Ó Céidigh. Léiríonn sí sin cuibheasach simplí i slí amháin ach tá sé scanrúil, próifíl socheacnamaíocha de seacht gceantair Gaeltachta in Éirinn. Foilsíodh sí sin anuraidh, bunaithe ar an méid a bhí sa daonáireamh ar aon chaoi ach tá sí leagtha amach os ár comhair gur féidir í a léamh cuibheasach éasca agus gur gá díriú ar na Gaeltachtaí maidir le a lán ceisteanna socheacnamaíocha ach go háirithe. Muna dhéanfaimid siúd atá sa Ghaeltacht a mhealladh fanacht ann, muna dhéanfaimid postanna a mhealladh isteach sa Ghaeltacht, tá fadhb anuas ar an méid atá ann ó thaobh an Ghaeilge féin de. Tacaím leis sin.

Tacaím chomh maith leis an méid atá déanta thar na blianta maidir le postanna a chruthú ann agus tá roinnt postanna lonnaithe sa Ghaeltacht timpeall na meáin Ghaeilge agus tá sé sin go maith mar is sin an áit atá an bun stór den Ghaeilge, nó an tobar. Tá tar éis éirí go hiontach le Raidió na Gaeltachta agus le TG4 sa mhéid sin agus postanna a chothú agus Gaeilgeoirí a chabhrú oiliúint a fháil ar na scileanna ar gá dóibh a bheith acu chun a bheith i mbarr a réime sna meáin cumarsáide i nGaeilge ach i mBéarla chomh maith. Ní gá ach féachaint orthu siúd atá tar éis seasamh suas a dhéanamh agus go bhfuil i mbarr a réime ó thaobh an Gaeilge agus an Béarla de sna meáin anseo, in RTÉ ach go háirithe.

Sé sin ráite, ní gá ach féachaint ar an tuarascáil ón gCoimisinéir Teanga a foilsíodh le gairid. Bhí sé os comhair an choiste linn an tseachtain seo chaite ag labhairt linn faoin tuarascáil sin agus bhí seisean ag díriú isteach sa tuarascáil ar an bhfadhb agus ar an slí atá RTÉ tar éis caitheamh leis an teanga agus go bhfuil sé ag tromaíocht ar an nGaeilge toisc nach bhfuil sé ag cur cláir ar fáil agus dá mbeadh sé ag cur cláir ar fáil, dar ndóigh bheadh postanna breise ann. Sin ceist simplí. Tá agus bhí smacht ag an Stát ar an ról gur chóir go mbeadh ag Raidió na Gaeltachta so ba chóir go mbeadh muid istigh anseo ag impí ar an Aire níos mó craolacháin a dhéanamh agus dul in a luí ar bhord RTÉ i bhfad éirim níos mó a dhéanamh agus cloí leis an dualgas bunreachtúil agus an dualgas poiblí atá aige, mar atá leagtha síos sa tuarascáil ón gCoimisinéir Teanga.

Tá an méid a dúirt an coimisinéir díreach inniu spéisiúil mar bhí sé ag labhairt ar an bpobalbhreith iarvótála a bhí ag RTÉ agus TG4, áit a gcreideann daoine gurb iad na beartais is tábhachtaí maidir le cur chun cinn na Gaeilge ná tacú leis an nGaeloideachas, leis an nGaeltacht agus le cláir theilifíse Ghaeilge. Dúirt sé gur léirigh an phobalbhreith seo an athuair an tacaíocht i measc an phobail do chearta teanga, an tábhacht atá le cearta teanga i gcúrsaí oideachais agus craolacháin agus gur léirigh na torthaí cé chomh tábhachtach is atá sé go gcomhlíonfadh RTÉ a dhualgas reachtúil maidir leis an soláthar réimse cuimsitheach de chláir Ghaeilge.

Sa tuarascáil bhliantúil is déanaí uaidh an coimisinéir, dúirt sé go raibh 99.3% de chláir de sceideal teilifíse RTÉ i mBéarla amháin. Is scannal é sin nuair atá teanga náisiúnta againn de réir Acht na dTeangacha Oifigiúla go bhfuil stádas comhchéime aige sa Bhunreacht agus tá an éagóir sin á déanamh ag RTÉ ar an nGaeilge. Láithreach bonn, dá mbeadh an Ghaeilge fite fuaite i ngach rud a bhí an craoltóir náisiúnta á dhéanamh, bheadh i bhfad Éireann níos mó post cruthaithe ansin agus san earnáil Ghaeilge, dá réir.

Aontaím leis an Aire Stáit sa mhéid a bhaineann leis an bpleanáil teanga maidir le húsáid na Gaeltachta. Bhí an tAire Stáit ag labhairt ag coiste roimhe seo maidir le bailte seirbhíse, go mbeidh poist ag teacht toisc go bhfuilimid ag bogadh isteach i bpleanáil teanga, an teanga agus an Ghaeltacht a tharrtháil, agus go dtiocfadh poist as sin le linn dúinn seirbhísiú á dhéanamh ar an nGaeilge mar theanga, ar an gcomhphobal agus ar an gceantar Gaeltachta mar aon. Ní leor díriú isteach ar an nGaeilge. Ní dhéanfaidh an Ghaeilge an ceantar Gaeltachta a shlánú ann féin. Tá i bhfad Éireann níos mó le déanamh. Is teanga labhartha agus beo í, agus mura bhfuil obair sna ceantair seo, tarlóidh mar a tharla roimhe seo. Imeoidh daoine ar imirce agus beidh bánú sna ceantair sin. Caithfear infheistíocht a dhéanamh. Má táimid ag iarraidh an infheistíocht sin a dhéanamh, is féidir linn díriú isteach ar phoist ar féidir a dhéanamh sna ceantair sin ionas nach gá do dhaoine bogadh go dtí an chathair.

Impím ar an Aire Stáit arís cinneadh ceart tapa a dhéanamh maidir leis an leathanbhanda. Ní gá é a chur ar cháblaí ná ar a leithéid ach go mbeidh sé ar fáil i gceantair Ghaeltachta d'fhonn gur féidir le gnáthphobal na gceantar sin obair remote working, mar a ghlaoitear ar i mBéarla, a dhéanamh ansin cé go bhfuil an obair, i ndáiríre, i mBaile Átha Cliath. Is féidir obair aistriúcháin a bheith á déanamh acu nó iad a bheith ina rúnaí ar oifig atá i mBaile Átha Cliath nó ar rannóg Stáit nó dá leithéid. Is féidir leis sin a tharlú an-tapa. Leis sin, coimeádtar an pobal agus an chlann sna ceantair Ghaeltachta agus cuirtear leis an nGaelscolaíocht sna ceantair sin.

Is ceist mhór eile í an Ghaelscolaíocht. Tá den tuairim, agus bhí mé i gcónaí, gur cóir go mbeadh athrú poirt ag an Roinn Oideachais agus Scileanna maidir leis an nGaeloideachas agus gur cóir go mbeadh sí ag dul amach ag cothú éilimh toisc gur teanga náisiúnta í an Ghaeilge, seachas a bheith ag fanacht ar an éileamh agus ag déileáil leis ansin. Ní dhearna an Roinn an dara rud, is é sin níor dhéileáil sí nó níor chaith an Roinn go maith leis an éileamh sin. Ní fheicim go dtarlóidh sé sin anois. Táim ag impí ar an Aire Stáit, más féidir in aon chor, déileáil leis na héilimh, agus má tá éileamh ann do Ghaelscoil nua, go mbeadh tús áite ag an éileamh sin, toisc go bhfuil sé ag cosaint cultúr na hÉireann, seachas a bheith ag díriú isteach ar scoil Bhéarla a chothú. In aon cheantar a bhfuil scoil Bhéarla ag teacht chun cinn, tá éileamh ann do scoil lán-Ghaeilge.

Tá sé feicthe agam timpeall na tíre thar na blianta go bhfuil éacht á dhéanamh sa Ghaelscolaíocht agus ag na múinteoirí atá ann nuair atá na cáilíochtaí teanga acu agus na nithe eile. Fiú amháin, seachas é sin, tagann páistí amach as na scoileanna sin go minic le caighdeán níos fearr ná roinnt de na scoileanna atá in aice leo. Impím ar an Air Stáit dul sa treo sin agus iarraidh ar an Roinn Oideachais agus Scileanna cuidiú le tuismitheoirí agus le pobal an t-éileamh sin a chur le chéile i gceart, de réir rialacha na Roinne, mar go bhfuil dualgas breise ar an Roinn é sin a chothú. Mura dtarlaíonn é sin, beidh sé deacair orainn amach anseo. Má tá Gaeilge ag daoine, beidh sí á húsáid, agus má tá sí á húsáid, beidh lucht gnó agus Stáit ag féachaint uirthi agus ag cothú post a mbeidh bunaithe air sin chomh maith. Is é sin an todhchaí atá ann agus tá deis againn anois má táimid dáiríre faoin nGaeilge.

6:25 pm

Photo of Catherine ConnollyCatherine Connolly (Galway West, Independent)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Gabhaim buíochas leis an gCeann Comhairle agus leis an Aire Stáit.

Cuirim fáilte roimh an deis labhairt faoin ábhar seo. Ní raibh mé réitithe mar gur cheap mé go mbeadh an díospóireacht ar siúl beagáinín níos déanaí agus, dá réir, bhí mé i mbun agallaimh a réiteach, ach leanfaidh mé ar aghaidh ar aon nós.

Ní mór dom a aithint go bhfuil dul chun cinn déanta san earnáil seo le blianta anuas agus go bhfuil réimse níos fairsinge fostaíochta ar fáil do Ghaeilgeoirí a bhfuil spéis acu dul i mbun oibre san earnáil. Tá na poist seo thar a bheith tábhachtach, ní amháin do na daoine atá ag obair iontu ach chun a thaispeáint do dhaoine óga gur féidir leo slí bheatha a bhaint amach trí Ghaeilge. Ar ndóigh, spreagann na poist seo mic léinn atá ag tosú ar an tríú leibhéal chun machnamh a dhéanamh ar ghairm bheatha le Gaeilge a roghnú dóibh féin don todhchaí. Cuimsíonn na poist in earnáil na Gaeilge an córas oideachais, na meáin chumarsáide, an earnáil phoiblí agus réimsí éagsúla na n-ealaín. Chomh maith leis sin, táimid ag súil agus tá an tAire Stáit ar an eolas go mbeidh cuspóir faoi leith ann go mbeidh 20% de líon na n-oibrithe nua sa Státseirbhís Iíofa sa Ghaeilge sa Bhille nua na dTeangacha Oifigiúla nuair a fhoilseofar é go luath, is dócha roimh dheireadh an tseisiúin seo, agus go mbeidh spriocdháta sásúil i gceist chun an Iíon fostaithe sin a bhaint amach.

Faraor géar, in ainneoin an dul chun cinn, tá laigí móra agus easnaimh le haithint fós san earnáil, go háirithe sna meáin chumarsáide. Mar shampla, Iéiríonn an tuarascáil is déanaí ón gCoimisinéir Teanga cé chomh dofheicthe agus atá an Ghaeilge ar an stáisiún náisiúnta. Go sonrach, Iuaitear sa tuarascáil:

Níl sna cláir Ghaeilge a chraolann RTÉ ach níos lú ná 1% de na cláir theilifíse a chraolann sé trí chéile. Is é sin in ainneoin dualgas a bheith ar an gcraoItóir náisiúnta réimse cuimsitheach clár a chur ar fáil sa teanga sin.

In ainneoin na ndualgas dlíthiúil sin atá ar RTÉ, tá teipthe go huile is go hiomlán ar an stáisiún an Ghaeilge a chur chun cinn. Tá an teip seo chomh dáiríre sin gur thug an Coimisinéir Teanga sé mhí do RTÉ chun plean feidhmithe a réiteach. Tá na sé mhí sin beagnach thart. Tá sé dona go leor nach bhfuil an Ghaeilge fheiceálach ar RTÉ, ár bpríomhchraoltóir, ach chomh maith leis sin, tá an teachtaireacht iomlán mhícheart á cur amach ó thaobh fostaíochta de ag RTÉ chuig pobal na Gaeilge. Cén chaoi is féidir oibrithe le Gaeilge a mhealladh i dtreo slí bheatha le RTÉ agus an cur i gcéill seo i gceist?

Cinnte, caithfear aghaidh a thabhairt ar an sárú dlí seo chun a chinntiú go mbeidh áit lárnach ag an nGaeilge ar an stáisiún teilifíse náisiúnta agus chun Gaeilgeoirí óga a mhealladh chuig na meáin chumarsáide Ghaeilge. Sa chomhthéacs sin, beidh tábhacht faoi leith ag baint leis an bplean feidhmithe a bhfuil an coimisinéir ag fanacht air. Mar a dúirt mé roimhe seo, tá na sé mhí a thug an coimisinéir do RTÉ beagnach thart.

Táimid, mar an Comhchoiste Gaeilge, na Gaeltachta agus na nOileán san Oireachtas, ar tí tuarascáil a fhoilsiú a bhaineann leis an ábhar seo agus leis na dúshláin a bhaineann le craoltóireacht na Gaeilge. Luaim go sonrach an taighde a rinne Ollscoil na hÉireann, Gaillimh agus Coláiste Mhuire gan Smál in Ollscoil Luimnigh.

6 o’clock

I gcoitinne, bhí an bheirt taighdeoir go láidir den tuairim gur ról siombalach atá ag an nGaeilge sa chraoltóireacht agus nach bhfuil an teanga á cothú mar theanga bheo san earnáil seo. Sin an taighde neamhspleách ó Dr. John Walsh agus Dr. Rosemary Day. Taispeánann an taighde go raibh ceithre stáisiún tráchtála ann nár chraol aon ábhar Gaeilge agus ceithre stáisiún eile nach raibh ag craoladh ach míreanna gearra sa teanga. Go ginearálta, léiríonn a gcuid taighde ar úsáid na Gaeilge ar an raidió go gcraoltar 3.5 uair de Ghaeilge ag an meán ar stáisiúin raidió i gcoitinne agus go gcraoltar na huaireanta seo ag amanna lasmuigh de na buaicamanna, cuid acu i lár na hoíche. Is fiú don Aire Stáit agus don Roinn an taighde sin a léamh.

Ní luann siad an taighde sin ná an Bille atá geallta. Is easnamh mór é sin. Cuirim fáilte roimh an rud a thug an tAire Stáit dúinn ach tá sé suntasach nach bhfuil an Bille luaite ann. Sa Bhille sin níl muid ag caint ach faoi bhunchearta leithéidí an ceart ár gcuid ainmneacha agus síntí fada a úsáid. Is bunchearta iad sin. Ní luann an tAire Stáit an tuarascáil ón gCoimisinéir Teanga. Ní mór dó beart a dhéanamh de réir briathar agus Bille na dTeangacha Oifigiúla a fhoilsiú gan tuilleadh moille. Tugadh gealltanas dúinn go mbeadh sé foilsithe anuraidh, roimh an samhradh agus ansin roimh an Nollaig, ach níor foilsíodh é. Ansin tháinig an tAire Stáit ar ais agus thug sé an Bhreatimeacht mar leithscéal. Thuig mé é sin. Cuireadh ar an méar fhada arís é. Le déanaí deimhníodh go raibh sé ar an gclár oibre don seisiún seo ach fós níl tásc ná tuairisc ar an mBille. An féidir leis an Aire Stáit a rá anocht an dáta a bhfoilseofar an Bille?

Chomh maith leis sin, mar Chathaoirleach ar Chomhchoiste na Gaeilge, na Gaeltachta agus na nOileán, bhí de phribhléid agam agus ag baill den choiste taistil ar fud na tíre ó Ghaeltacht go Gaeltacht. Tháinig na téamaí ceannann céanna suas arís agus arís. Tá obair na gcapall á déanamh ag na coistí deonacha ar an talamh ar bhuiséid shrianta. Tá sé sin ar eolas ag an Aire Stáit. Tá obair na gcapall á déanamh ag na comharchumainn ar airgead srianta freisin. Má tá an Rialtas i ndáiríre faoi earnáil na Gaeilge, ní mór dúinn airgead cuí a chur ar fáil do na coistí deonacha agus do na comharchumainn ar an talamh ionas go mbeidh siad in ann leanúint ar aghaidh leis an obair atá á déanamh acu. Sin mo chéad phointe.

Is é mo dhara phointe ná, má tá muid i ndáiríre faoi earnáil na Gaeilge, ní mór don Rialtas an ghéarchéim a aithint. Tá géarchéim ann ó thaobh na Gaeilge in ainneoin an dul chun cinn atá déanta. Tá géarchéim sna Gaeltachtaí. Tá a fhios againn é sin. Tá laghdú suntasach ar líon na gcainteoirí Gaeilge. Tá sé sin soiléir ón taighde atá déanta ag lucht acadúla ar easpa Gaeilge ar na meáin chumarsáide agus ar dul siar na Gaeilge. Ní mór dúinn é sin a aithint. Ní féidir dul i ngleic le fadhb gan an fhadhb a aithint i dtús báire agus ansin plean a réiteach agus acmhainní cuí a chur ar fáil. Tá ardmholadh tuillte ag cosmhuintir na Gaeltachta agus ag na daoine ar an talamh ar fud na tíre atá i mbun oibre leanúnach ó thaobh na Gaeilge de, ach tá gá le plean cuimsitheach ón Rialtas. Tá an straitéis 20 bliain agus an plean gníomhaíochta againn, ach in ainneoin sin, tá géarchéim fós againn.

Mar a dúirt mé, fáiltím roimh an deis chúpla focal a rá sa Dáil ar an ábhar seo, ach ní mór dúinn, mar Dháil, agus don Rialtas beart a dhéanamh de réir briathar agus a chur in iúl go bhfuil muid i ndáiríre fostaíocht a chothú sna Gaeltachtaí toisc go bhfuil fostaíocht agus an Ghaeilge fite fuaite le chéile. Gan é sin agus an ghéarchéim a aithint, beimid anseo arís i gceann cúpla mí ag rá an rud ceannann céanna.

6:35 pm

Photo of Dara CallearyDara Calleary (Mayo, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tá brón orm nach raibh mé ann níos luaithe. Cheap mé go raibh an díospóireacht seo ann ar ball. Fáiltím roimh an seans ráiteas agus plé a dhéanamh ar an ábhar seo. Bhí mé ag éisteacht leis an Teachta Ó Snodaigh agus an Teachta Connolly agus aontaím go mór leis an méid a bhí le rá acu faoi chúrsaí sna meáin chumarsáide agus faoi chúrsaí in RTÉ ach go háirithe. D'aithin an Coimisinéir Teanga an fhadhb atá ann ach níl éinne ag déanamh aon rud faoi. Agus coimisinéir ann a bhfuil cumhachtaí aige, tá sé tábhachtach go ndéanfaimis rudaí nuair a léiríonn sé go bhfuil fadhb ann maidir le húsáid na Gaeilge ar na stáisiúin teilifíse agus raidió is mó sa tír. Mar a dúirt an tAire Stáit ag an Nollaig agus é ag ceannach madra, ní don Nollaig amháin madra. Ní do TG4 agus do Raidió na Gaeltachta amháin cúrsaí Gaeilge agus Gaeltachta. Sin a cheapann RTÉ ag an nóiméad seo. Tá an smaoineamh sin ag déanamh dochair do na deiseanna atá ann le haghaidh fostaíochta in earnáil na teanga Gaeilge.

Tá mórán suime ann i gcúrsaí Gaeilge nach raibh ann cheana. Feictear é sin sa tsuim atá ag daoine i nGaelscoileanna ag leibhéal na bunscoile agus na meánscoile agus sa tsuim atá ag daoine sa Ghaeilge ag an tríú agus an cheathrú leibhéal. Beidh mórán deiseanna ag teacht suas agus athruithe á ndéanamh don derogation maidir le cúrsaí Gaeilge san Eoraip. Beidh deiseanna ann d'aistritheoirí agus do dhaoine gur mian leo Gaeilge a úsáid chun obair san Eoraip. Beidh obair le fáil le comhlachtaí a bhfuil suim acu i gcúrsaí Eorpacha nó a bhfuil baint acu leo.

Braitheann sé sin ar a lán rudaí, go háirithe ar na cúrsaí réigiúnacha atá á bplé againn. Rinne an coiste a bhfuil mo chomhghleacaí, an Teachta Ó Cuív agus an Teachta Ó Snodaigh, baill dó agus a bhfuil Teachta Connolly mar Chathaoirleach air tuarascáil iontach faoi eacnamaíocht na Gaeltachta. Bhí maidin iontach agus suimiúil againn i gCeathrú Thaidhg cúpla mí ó shin. Phléigh muid na deiseanna atá ann le daoine Gaeltachta. Bhí siad ag rá go raibh a lán deiseanna agus a lán suime ann. Bhí suim ann i ndeiseanna oideachais, go háirithe le haghaidh daoine fásta a bhfuil suim acu Gaeilge níos fearr a bheith acu nó Gaeilge a fhoghlaim. Ba chóir go mbeidh airgead ann chun dul go dtí an Ghaeltacht agus am a chaitheamh ann fiú taobh amuigh de chúrsaí samhraidh sa gheimhreadh nó sna hamanna ciúine. Dá mbeadh seans agus cuidiú ag daoine é sin a dhéanamh, bheadh deis ann sna Gaeltachtaí scoileanna i gcomhair na gcúrsaí sin a bhunú.

Maidir le cúrsaí údaráis, tá Gteic iontach. Tugann sé deiseanna do na ceantair Ghaeltachta nach raibh ann cheana. Tá daoine ann a bhfuil suim acu dul abhaile chuig na ceantair Ghaeltachta agus leanúint ag obair le haghaidh comhlachtaí atá lonnaithe, mar shampla, anseo i mBaile Átha Cliath. Dá mbeadh leathanbhanda i bhfad níos fearr ná mar atá sé, bheadh na deiseanna sin ann. Thiocfadh deiseanna fostaíochta agus deiseanna don Ghaeilge as freisin. Tá a fhios agam go bhfuil an plean leathanbhanda ar siúl ach is díospóireacht eile é sin. Dá mbrúfadh an tAire Stáit chun go mbeidh na ceantair Ghaeltachta ag tús an queue chun leathanbhanda iontach a fháil as an scéim seo, cibé comhlacht a fheidhmeoidh é, thiocfadh a lán deiseanna as sin.

Tá a lán rudaí eile ann ach caithfidh an tAire Stáit rud éigin a dhéanamh maidir le cúrsaí údaráis. Tá a fhios agam go ndeireann an tAire Stáit go bhfuil airgead breise ag dul chuige gach lá a phléann muid an t-údarás. Tá, ach tá sé an-bheag.

Más rogha é an Údarás go mbeadh an seans agus an t-airgead acu is atá ag LEADER, nach bhfuil á chaitheamh acu - beidh i bhfad níos mó deiseanna sna ceantair Gaeltachta. Is fiú don Aire fadhb an underspend atá le cúrsaí LEADER a phlé leis an Aire Forbartha Tuaithe agus Pobail, an Teachta Ring. An bhfuilimid chun dul go dtí deireadh an chláir LEADER seo le underspend nuair atá an tÚdarás ag iarradh airgead a chaitheamh? Tá a lán suim agus ideas ag daoine ach níl airgead ag an Údarás chun caitheamh orthu. Caithfear comhoibriú leis an Aire Forbartha, Tuaithe agus Pobail chun an t-airgead nach bhfuil sé á chaitheamh, a chaitheamh ar chúrsaí agus deiseanna Gaeilge i ngach chuid den tír, ach go háirithe sna ceantair Gaeilge.

Tá béim agus suim in oideachas na Gaeilge ann, ach cad atá muid ag déanamh chun an suim seo a choimeád? Nuair a fhágann daoine an bhunscoil chun dul go dtí an meánscoil, níl an Rialtas ag tabhairt deiseanna do na meánscoileanna, agus tá sé sin léirithe sa bpobalbhreith LAG sin. Bhí rudaí maithe ann freisin, áfach. Tá suim ag meánscoileanna sa Ghaeilge agus caithfidh an tAire Stáit a bheith i bhfad níos láidre, mar Aire atá freagrach as na Gaeltachtaí, ag cur brú ar an Aire Oideachais agus Scileanna chun patronage a thabhairt do na gaelscoileanna sin. Sa tslí sin, tar éis na hArdteiste beidh suim ag daoine dul ar aghaidh chun Gaeilge a úsáid agus poist a fháil a bhaineann leis an nGaeilge. Tá an taithí bunscoile agus meánscoile sin acu, agus ba cheart go mbainfeadh siad úsáid as agus go ndéanfadh siad iarracht Gaeilge a bheith mar phríomh-theanga sa tír. Beidh daoine ann le Gaeilge mar phríomh-theanga agus deiseanna gnó agus deiseanna airgid acu. Tuigeann gach gnó cúrsaí airgid. Má úsáideann daoine Gaeilge, beidh gnóthaí ag déanamh deiseanna le haghaidh sin, ach caithfidh an tAire Stáit brú a chur ar an Aire Oideachais agus Scileanna chun é sin a thuiscint agus na deiseanna sin a thabhairt do dhaoine a bheidh ag fáil oideachas trí chúrsaí Gaeilge.

Tá plé déanta againn freisin faoi chúrsaí réigiúnacha, mar chúrsaí bóithre agus cúrsaí eile atá muid ag plé agus ag troid mar gheall orthu le na míonna sna toghcháin áitiúla. Is as Gaeltacht é an tAire Stáit, mar sin tuigeann sé an brú atá sna cúrsaí Gaeilge ag na nóiméad seo. Mar Aire a bhfuil freagrach as an nGaeltacht, caithfidh sé brú a chur ar an Aire Iompar, Turasóireachta agus Spóirt. Ní cheapaim go bhfuil aon suim ag an Aire sin i gcúrsaí iompair. Ceapaim nach dtuigeann sé go bhfuil Gaeltachtaí ann ach an oiread. Maidir le Slí an Atlantaigh Fhiáin, tá i bhfad níos mó daoine ag baint úsáid as bóithre agus rudaí eile sna ceantair Gaeilge, ach níl aon airgead breise tugtha do chomhairlí chontaetha Mhaigh Eo, Gaillimh, nó an Chláir chun airgead a chaitheamh mar gheall go bhfuil na deiseanna sin ann. Níl aon airgead breise á caitheamh ar na bóithre nó ar rudaí chun cuidiú le daoine atá ag taisteal chun úsáid a bhaint as an gceantar seo. Má chaitear an t-airgead sin, agus má oibríonn an tAire Stáit leis an Aire Iompar, Turasóireachta agus Spóirt agus leis an Aire Forbartha Tuaithe agus Pobail, beidh deiseanna fostaíochta ann, chomh maith le deiseanna do dhaoine gnóthaí a bhunú a bhaineann úsáid as an teanga.

I ngach díospóireacht sa Teach seo, cibé ábhar atá i gceist, bíonn sé soiléir go bhfuil silo i ngach Roinn agus nach n-oibríonn na ranna le chéile. Chun na cúrsaí agus na deiseanna seo ó thaobh fostaíocht i gcúrsaí Gaeilge a bhaint amach, caithfidh an tAire Stáit, mar Aire atá freagrach as an nGaeltacht, obriú le gach Aire, an tAire Oideachais agus Scileanna agus an tAire Talmhaíochta, Bia agus Mara ina measc, agus plean a chur le chéile. Ní chaithfidh Aire gach Roinn oibriú go neamhspleách. Caithfidh gach Aire oibriú le chéile agus saghas action plan a chruthú, má tá siad sásta teideal a chur air. Caithfidh an plean seo oibriú, agus gan spin amháin a bheith i gceist leis.

6:45 pm

Photo of Éamon Ó CuívÉamon Ó Cuív (Galway West, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tá áthas orm deis a fháil labhairt ar an ábhar seo. Má bhreathnaíonn muid ar an straitéis 20 bliain don Ghaeilge, ar an gcéad dul síos is léir gur straitéis Rialtais é, agus nach straitéis é d'aon Roinn Stáit amháin. An dara rud ná go raibh aidhm an-simplí ag an straitéis, agus sin pobal labhartha Gaeilge a chothú. ‘Sé sin, go mbeadh go leor daoine ag labhairt na Gaeilge go laethúil sa tír, le h-ais mar atá i láthair na huaire. Tá thart ar 80,000 duine a labhraíonn an Ghaeilge go laethúil sa tír seo. Bhí sprioc uaillmhianach againn, ach chreid muid dá gcuirfí chuige i gceart, go bhféadfaí é sin a thabhairt suas go 250,000. Ag an deireadh seachtaine rinne TG4 pobalbhreith ar dhaoine ag fágáil na stáisiúin vótála, agus léirigh sé sin gur iad an dream is óige sa tír is báúil don Ghaeilge. Is as an ngrúpa sin a thiocfaidh fás na Gaeilge, agus mar sin, tá tuair áirithe dóchais ann.

An t-ábhar atá muid á phlé ná cruthú fostaíochta, ach ní féidir fostaíocht a chruthú mura bhfuil éileamh ann. Chomh maith leis sin, ní féidir fostaíocht a chruthú mura bhfuil daoine ann le Gaeilge chun glacadh leis na poist a chruthaítear. I láthair na huaire tá fáinne fí ann. Is é sin le rá, mar shampla, go dtuigimid go mbeidh Gaeilge ag daoine sa todhchaí, go mór mór taobh amuigh den Ghaeltacht, agus go dteastaíonn gaelscoileanna agus ard-mhúnadh na Gaeilge i scoileanna atá ag múnadh trí Bhéarla. Tá ganntanas múinteoirí i ngach ábhar agus múinteoirí bunscoile le togha na Gaeilge le dul ag múnadh sna scoileanna. Mar sin, tá an t-éileamh ann, ach níl an soláthar ann. Bhí mé ag breathnú ar fhigiúirí maidir le daoine a chur isteach ar na poist Gaeilge taobh istigh den Gharda Síochána, agus tá an rud ceánna le feiceáil ansin. Lena gceart a thabhairt dó, rinne siad an rud praiticiúil. Nuair a bhíonn sé ag earcú anois, glacann siad le daoine le Gaeilge agus tá acmhainn faoi leith ann dóibh sin. Arís, bhí sé díomách an méid beag daoine a chur isteach ar na h-áiteanna sin, agus mar sin, caithfimid breathnú amach don soláthar. Tá dhá rud i gceist ansin. An chéad rud ná go mbeidh Gaeilge ag daoine ar an gcéad dul síos, agus an dara rud ná go mbeidh fógraíocht agus bolscaireacht déanta go bhfuil na poist ar fáil agus go mbeadh siad ar fáil, mar nuair atá daoine óga ag fágáil an scoil, caithfidh siad tuiscint go bhfuil deiseanna ann ó thaobh fostaíochta Gaeilge de.

Ceann de na rudaí nach bhfuil a fhios againn, a bhí mé ag plé an rud seo le Coláiste na hOllscoile i nGaillimh le gairid, ná cén éileamh ar phoist atá ann chun mianta an Rialtais agus mianta na straitéise 20 bliain a chomhlíonadh. Mar shampla, níl aon tuairim againn cé mhéad urlabhraithe cainte, dochtúr, nó altra le Gaeilge atá ag teastáil, agus aon duine atá sa Ghaeltacht anois, tuigfidh siad nach féidir altraí nó dochtúir le Gaeilge a fháil, cé go mbíodh muid in ann iad a fáil cheana. Níl a fhios againn cé mhéad duine a bheidh ag teastáil sna meáin amach anseo, nó daoine a bheidh ag plé le cúrsaí cumarsáide go ginearálta, agus mar sin de. Mar sin, tá sé in am dúinn aithint cé mhéad duine a theastóidh uainn, cé mhéad duine atá á oiliúint i láthair na huaire, agus céard a theastaíonn ó thaobh oiliúnaí de.

Is fiú cinnte a dhéanamh de go bhfuil cúrsaí oiliúna ollscoileanna trí mheán na Gaeilge. Tá faitíos orm go bhfuil muid tar éis dul siar go mór le h-ocht nó naoi de bhlianta ó thaobh cúrsaí trí Ghaeilge agus daoine ag freastal ar chúrsaí trí Ghaeilge ar an tríú leibhéal. Ní amháin go gcaithfear daoine a oiliúint trí Ghaeilge, ach chomh maith leis sin caithfimid cinntiú ó thaobh iad siúd a dhéanann staidéar ar leigheas, tréidliacht, altranas, traenáil sna meáin cumarsáide mar dhaoine a bhíonn ag obair le ceamaraí, léiritheoirí agus mar sin de – na daoine seo ar fad - mura bhfuil siad ag déanamh a gcúrsaí trí Ghaeilge, go bhfuil deis acu an Ghaeilge a fhoghlaim go leibhéal ar a mbeidh siad in ann oibriú trí Ghaeilge.

Rud eile a chreid mé i gcónaí go gcaithfear a dhéanamh ná teastasú a chur ar bun.

Má tá post fógartha mar phost ina bhfuil an Ghaeilge riachtanach, ba cheart go ndéanfaí teastasú neamhspleách ar an bhfostóir. Má théimse ag tiomáint leoraí, níl aon mhaith don fhostóir a rá go gcreideann sé go bhfuilim in ann leoraí a thiomáint gan teastas ón dream neamhspleách a eisíonn teastais tiomána a lorg uaim. Sa chás sin, déarfaidh an fostóir nach bhfuilim in ann an jab a fháil gan an teastas sin a bheith agam. Ba cheart go mbeadh sé seo riachtanach. Nuair a bhí an brú ann san am atá caite, dúradh rómhinic go bhfoghlaimeodh na hoifigigh an Ghaeilge arís. Níl sé sin sách maith. Má tá sé mar choinníoll do phost áirithe go mbeadh cáilíocht ag an iarrthóir, ba cheart go mbeadh sé aige nó aici. Ní ceart é a fhágáil don fhostóir amháin. Is féidir úsáid a bhaint as na caighdeáin Eorpacha do theangacha atá leagtha amach anois. Teastaíonn caighdeáin níos airde ná a chéile i gcás poist áirithe. Mar shampla, tá ard-ardchaighdeán ag teastáil i gcás aistritheoir. B'fhéidir nach mbeadh leibhéal an aistritheora ag teastáil i gcás cléireach oifige, ach bheadh leibhéal an-ard fós ag teastáil. Caithfimid é sin a dhéanamh má táimid dáiríre faoi seo agus má táimid ag iarraidh go mbeadh buntáiste ann. Ar an ttaobh eile den scéal, ba cheart go mbeadh caighdeáin i gceist.

Má dhéantar na rudaí seo ar fad, agus má chuirtear na seirbhísí ar fáil, creidim go mbeidh an t-éileamh ann. Mar is eol dúinn cheana féin i go leor réimsí, dá mbeadh an tseirbhís ar fáil, bheadh an t-éileamh ann. Is féidir cás na mbunmhúinteoirí a thuiscint go simplí. Tá go leor de phobal na Gaeilge ag dul go dtí teiripeoirí cainte le Béarla mar nach bhfuil aon rogha eile acu. Glacann siad leis nach bhfuil a mhalairt ar fáil. Tá sé tugtha faoi deara agam thar blianta fada, agus mé ag tabhairt seirbhís trí Ghaeilge do dhaoine, go ndéanann siad a gcuid gnó trí Ghaeilge nuair a thagann siad go dtí Gaeilgeoir. Má cheapann siad nach bhfuil Gaeilge ag an duine, déanann siad a gcuid gnó leis nó léi trí Bhéarla mar go mbíonn Béarla acu. Ar an gcaoi sin, seachas fáinne fí a bheith ann, d'fhéadfadh fáinne dóchais a bheith ann go bhfuil an rud ar fad ag láidriú. Tarlóidh sé seo de réir mar a fheiceann daoine go bhfuil buntáistí ag baint leis an nGaeilge. B'iad na buntáistí eacnamaíochta a bhí ag baint leis an mBéarla a chuir an teanga sin chun tosaigh an chéad lá riamh. Ní ceart go mbeadh aon dul amú orainn sa chomhthéacs sin. A thúisce agus go bhfeicfidh daoine go bhfuil buntáistí ag baint leis an nGaeilge, bogfaidh siad i dtreo na teanga. Cuirfidh siad a gcuid gasúir ag na Gaelscoileanna, mar atá go leor daoine ag déanamh faoi láthair. Dé réir mar a tharlaíonn na rudaí seo, méadóidh an t-éileamh ar an bhfostaíocht. Sa chás sin, bheadh an rud ag dul ar aghaidh go láidir seachas bheith ag dul ar chúl.

Thar aon rud eile i láthair na huaire, creidim gur cheart dúinn leagan síos i dtaobh jabanna áirithe - an mhúinteoireacht, mar shampla - cén caighdeán a chaithfidh a bheith ag daoine chun riachtanais na jabanna seo a chomhlíonadh. Chomh maith leis sin, caithfimid bolscaireacht a thabhairt do dhaoine óga agus iad ag déanamh roghanna sna scoileanna céard a dhéanfaidh siad tar éis na scoile. Ba cheart dúinn béim a chur ar na buntáistí móra atá i gceist le bheith dátheangach. Mar shampla, osclaíonn an dátheangachas deiseanna fostaíochta sa Stát nach bhfuil ar fáil don dream atá aonteangach. Ina theannta sin, is buntáiste é don dream atá ag iarraidh dul go dtí an Bhruiséil bheith trítheangach, ceithretheangach nó cúigtheangach. Ba cheart dúinn tuilleadh bolscaireachta a thabhairt nuair atá na seirbhísí seo ar fáil.

D'fhéadfainn go leor eile a rá ar an ábhar seo, ach níl ach nóiméad fágtha agam. Caithfimid cur ina luí ar dhaoine nár cheart smaoineamh ar dhuine gan Gaeilge a chur siar go Gaeltacht Cois Fharraige, mar a tharla i gcaitheamh an deireadh seachtaine nuair a d'iarr duine a bhí i mbun pobalbhreithe ar an bpobal cé chomh tábhachtach is atá an Ghaeilge, ach cuireadh na ceisteanna i mBéarla amháin. Ní ceart go nglacfadh RTÉ nó TG4 le sin. Ba cheart go mbeadh sé mar chaighdeán ag Red C, nó aon chomhlacht atá ag cur fostaí go dtí an Ghaeltacht go sonrach, nach smaoineofaí ar dhuine gan an teanga phobail a chur i láthair. Sa chás seo, bhí suirbhé á dhéanamh ar bhosca amháin Gaeltachta. Má dhéanaimid na rudaí sin ar fad, tiocfaidh forbairt agus fás ollmhór ar fhostaíocht na Gaeilge. Má tharlaíonn sé sin, méadóidh an spéis sa Ghaeilge agus sroichfimid an pobal 250,000. Nuair a bheidh sé sin bainte amach, ní bheidh orainn bheith ag caint ar an nGaeilge riamh go deo istigh sa Teach seo. Fásfaidh sé ó shin. Nuair a shroichfear an 250,000 duine, beidh pobal inmharthana againn agus mairfidh an Ghaeilge ós rud é go mbeidh an pobal sách foirfe chun é féin a chur chun cinn.

6:55 pm

Photo of Aindrias MoynihanAindrias Moynihan (Cork North West, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Ba mhaith liom díriú isteach ar cúpla ábhar faoi leith. Tuigim go bhfuil an díospóireacht seo dírithe ar fhostaíocht maidir le cúrsaí Gaolainne, seachas fostaíocht go ginearálta. Labhair mé cheana faoin reachtaíocht nua i gcomhthéacs an stádais atá ag an nGaolainn in Éirinn agus san Eoraip. Tá Comhchoiste na Gaeilge, na Gaeltachta agus na nOileán tar éis an-chuid plé a dhéanamh le rannóga éagsúla le roinnt míonna anuas, ag féachaint ar cé chomh gníomhach is atá siad agus iad ag freastal ar mhuintir na Gaolainne agus freisin ar an bplean atá acu chun fás agus forbairt a chuir ar a gcuid fostaíochta Gaolainne. Tá sé soiléir go bhfuil easpa mhór ann. Tá bearnaí i go leor áiteanna. In áiteanna eile, tá feabhas tagtha agus tá cúrsaí go maith. Is cosúil nach mbíonn an t-éileamh ann, ach tá sé deacair an t-éileamh a thomhas. Nuair a théann daoine i dteagmháil leis na rannóga éagsúla, go minic bíonn sé níos tapúla orthu a gcuid gnó a dhéanamh trí Bhéarla seachas bheith ag feitheamh leis an duine a bheadh ag glaoch orthu an lá dár gcionn. Dá mbeadh níos mó oifigigh sna rannóga éagsúla ábalta freastal ar Ghaeilgeoirí, bhainfí níos mó úsáide as seirbhísí Gaolainne agus bheadh an t-éileamh níos soiléire.

Mhol an choiste i gcomhthéacs an Bhille go mbeadh an Ghaolainn ag 20% de na daoine nua atá á tabhairt isteach sna rannóga éagsúla ionas go mbeidís ábalta freastal ar mhuintir na Gaolainne. Tuigim go bhfuil plé fós á dhéanamh ar an mBille sin. Tá sé á phlé in Oifig an Ard-Aighne le fada an lá. B'fhéidir go bhfuil deis fostaíochta ansin. B'fhéidir gur cheart cúpla duine breise a lonnú san oifig sin chun an próiseas a bhrostú ar aghaidh. Tá an reachtaíocht sáite san oifig sin i bhfad rófhada. Táimid ag iarraidh ar an Aire Stáit deifir a dhéanamh leis an mBille sin gan a thuilleadh moille. Ba cheart dó díriú isteach ar an éileamh ón gcoiste go mbeadh sé mar sprioc ag an Rialtas go mbeadh an Ghaolainn ag 20% de na daoine nua atá á fhostú agus go mbeidís ábalta freastal ar mhuintir na Gaolainne.

Luadh an córas oideachais cheana féin. Tá sé riachtanach go dtógaimid ar an gcéim dhearfach a bhí sa straitéis oideachais Gaolainne agus Gaeltachta. Ní leor straitéis a bheith ann. Ba cheart dúinn brostú ar aghaidh agus a chinntiú go mbeidh soláthar múinteoirí ar fáil. Ba cheart go mbeadh na háiseanna éagsúla ar fad ar fáil do na scoileanna agus do phobal na scoile, go háirithe na daltaí. Caithfidh an tAire Stáit a chinntiú go bhfuil múinteoirí ar fáil. Ba cheart go mbeadh cúrsaí ar fáil chun oiliúint a dhéanamh ar na múinteoirí sna hábhair éagsúla ar fad, ina measc an eolaíocht agus an ealaín, ionas go mbeidh daltaí in ann múinteoir le Gaolainn a bheith acu sna hábhair sin.

Ba mhaith liom deacracht eile maidir leis an gcóras oideachais a lua. Tá ceist na pátrúnachta luaite agam leis an Aire Stáit cheana. Tá borradh tagtha ar chúrsaí Gaolainne in áiteanna lasmuigh den Ghaeltacht - san ardchathair agus in áiteanna eile chomh maith. Teastaíonn ó dhaoine Gaelscoileanna a bhunú, ach nuair a thagann sé chuig pátrúnacht agus scoil nua á bhunú, tá deacracht faoi leith ag Gaelscoileanna. Bíonn siad in iomaíocht le scoileanna a bhíonn ag déanamh a gcuid gnó trí Bhéarla. Tá sé an-deacair orthu, fiú má tá 30% ag iarraidh go mbeidh Gaelscolaíocht sa cheantar. Bíonn siad faoi bhrú agus ní éiríonn leo Gaelscoil a bhaint amach. Ba cheart athbhreithniú a dhéanamh air sin. Iarraim ar an Aire Stáit an t-ábhar seo a phlé leis an Aire Oideachais agus Scileanna. Tuigim go bhfuil an ról ceannaireachta ag an Aire, an Teachta McHugh, sa chomhthéacs seo, ach tá ról fíorthábhachtach ag Aire Stáit na Gaeltachta freisin.

Is cuid den straitéis 20 bliain freisin a chinntiú go mbeidh deis ann ag aon phobal Gaolainne a scoil féin a bheith aige agus go mbeidh sé ábalta pátrúnacht na scoile a bhaint amach. Phléamar deiseanna fostaíochta leis an HSE, go háirithe i leith Gaeilgeoirí laistigh den chóras a theastaíonn uathu bogadh mórthimpeall nó forbairt agus dul chun cinn chun ardú céime a bhaint amach. Ní theastaíonn uathu a bheith pigeon-holed mar an Gaeilgeoir a fhreastalaíonn ar an bhfón an t-am ar fad. Teastaíonn uathu go mbeidh deiseanna ann. Ní theastaíonn uathu a bheith srianta. Caithfear a chinntiú go mbeidh go leor daoine sna rannóga éagsúla. Anuas air sin, feictear nach bhfuil an HSE ag tabhairt na Ghaolainne san áireamh mar cheann de na príomhspriocanna nó príomhábhair nuair a bhíonn sé ag aistriú daoine - altraí, cléirigh agus a leithéid - cuir i gcás má tá post le líonadh i gceantar Gaeltachta. Tá argóint ann. An bhfuil sé níos tábhachtaí duine a aistriú ó north Lee go south Lee nó Gaeilgeoir a chur ar fáil chun freastal ar mhuintir na Gaeltachta? Caithfear a chinntiú go mbeidh an Ghaolainn mar cheann de na hábhair mhóra agus nach argóint laistigh den chóras féin é conas a dhéanann sé fostaíochta a láimhseáil. Ba chóir go mbeidh an pobal níos tábhachtaí.

Is ceann de na hábhair eile gur mhaith liom é a lua ná aitheantas don Ghaolainn san Aontas Eorpach. Ba chéim mhór chun cinn é sin do mo pháirtí féin, a lorg an chéim chun cinn seo roinnt blianta ó shin. Is maith an rud é go bhfuil muid beagnach tar éis é sin a bhaint amach agus go bhfuil an maolú nó díolúnas a bhí ann á chur i leataobh faoi dheireadh. Tá deiseanna fostaíochta ann dóibh siúd a bheidh á lorg amach anseo. Is céim mhór chun cinn é go bhfuil sé sin tagtha chun cinn. Níl an fhostaíocht amháin tábhachtach, ach an t-aitheantas a sheasann leis. Tá an Ghaeilge amuigh ann ar chomhchéim le na teangacha Eorpacha eile. Léiríonn sé sin ráiteas muiníneach agus láidir. Ba chóir go dtabharfadh sé breis muiníne do mhuintir na Gaeilge a gcearta a lorg agus a chinntiú nuair a théann siad i dteagmháil leis an Aontas Eorpach nó le Ranna Stáit anseo agus go mbeidh na heagraíochtaí sin ábalta freastal orthu trí Ghaolainn. Má tá Gaeilgeoir ag íoc cánach agus duine gan Ghaolainn ag íoc cánach, tá an dá euro mar an gcéanna nuair a thagann siad isteach sa státchóras. Tá siad ar chomhionann agus ar chomhchéim. Ba chóir go mbeadh gach saoránach ábalta a bheith ag súil go mbeidh an Státchóras ag freastal air nó uirthi ar chomhchéim.

Sin iad na príomhphointí a theastaíonn uaim a chinntiú: stádas na Gaolainne san Aontas Eorpach, agus an deis atá ag an Aire Stáit a chinntiú go bhfuil an státchóras anseo ag feidhmiú agus ag freastal ar mhuintir na Gaolainne. Caithfidh an tAire Stáit díriú isteach ar an Aire Oideachais agus Scileanna chun a chinntiú go mbeidh na ceisteanna faoi phátrúnacht scoile agus faoin nGaelscolaíocht réitithe, go háirithe toisc go bhfuil pátrúnacht scoileanna nua fós le tabhairt amach. Ní chóir go mbeidh a thuilleadh moille ansin. Ba chóir go mbeidh múinteoirí sna hábhair éagsúla ar fáil ar fud na tíre chun a chinntiú go mbeidh deis ag glúin nua Gaeilgeoirí oideachas a fháil trí Ghaeilge.

7:05 pm

Photo of Seán KyneSeán Kyne (Galway West, Fine Gael)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Gabhaím buíochas do na Teachtaí go léir as ucht a bheith páirteach sa díospóireacht seo. Aontaím leis an gcuid is mó de na smaointe a tháinig amach ón díospóireacht. Labhair an Teachta Ó Snodaigh faoin tuarascáil ón Seanadóir Pádraig Ó Céidigh ó thaobh fostaíochta. Tá an tÚdarás ag díriú ar chúrsaí fostaíochta sna ceantair seo. Cruthaíodh 122 post breise in 2018. Maidir leis an tuarascáil ón gCoimisinéir Teanga a luaigh an Teachta Calleary agus an Teachta Connolly, tuigim go bhfuil an coimisinéir ag fanacht ar phlean nó freagra ó RTÉ maidir leis an laghad Gaeilge a bhíonn ar a chuid stáisiún. Táimid ag súil leis sin a fheiceáil agus go dtagadh toradh dearfach amach as. Tá grúpcheannasaí Gaeilge nua ceaptha ag RTÉ agus tá súil agam go mbeidh sí ag breathnú ar na ceisteanna a d'ardaigh an coimisinéir. Níl a fhios agam an raibh deis aici fós cúrsaí a phlé leis an gcomhchoiste.

Labhair an Teachta Calleary faoi remote working freisin. Tá an ceart aige ó thaobh deiseanna fostaíochta le remote working. Tá an-dul chun cinn á dhéanamh. Luaigh an Teachta Calleary Gteic agus an obair atá an tÚdarás á déanamh agus na deiseanna atá sé ag cruthú. Tá a fhios againn go léir an plean atá ag an Rialtas ó thaobh leathanbhanda agus an costas de €3 billiún a ghabhann leis. Bíonn daoine ag tabhairt amach faoi. Nuair a bhí mise i gceannas air bhí daoine i gcuid de na cathracha agus na bailte móra ag tabhairt amach faoin gcostas agus ag rá nach bhfuil sé ag teastáil. Tá a fhios ag daoine faoin tuath go dteastaíonn leathanbhanda. Tá ar an Rialtas agus ar an Stát airgead a chaitheamh chun na seirbhísí seo a chur ar fáil.

Ó thaobh an Ghaeloideachais, tá éacht déanta ag an earnáil. Caithfimid oibriú leis an Roinn Oideachais agus Scileanna ar mhaithe le hoideachas trí Ghaeilge a chur ar fáil. Tá an ceart ag an Teachta Connolly i leith daltaí scoile a spreagadh. Chuige sin, tá mo Roinn ag maoiniú seó bóthair le Conradh na Gaeilge le cúpla bliain anuas. Téann sé go scoileanna dara leibhéal agus coláiste samhraidh timpeall na tíre chun na scoláirí a chur ar an eolas faoi na deiseanna a bhaineann leis an teanga.

Maidir le craoltóireacht trí Ghaeilge, tá mo Roinn ag maoiniú Raidió Rí-Rá le deich mbliana anuas. Tá dúshlán ann cinnte ach tá sé seo ardaithe ag an gCoimisinéir Teanga. Ó thaobh an Achta teanga, tá oifigí mo Roinne fós ag obair ar an mBille sin. Tá dul chun cinn suntasach air. Tá an plean gníomhaíochta a seoladh anuraidh ag tabhairt clár oibre dúinn don tréimhse suas go 2022 a dhéanfaidh cúram don teanga agus don Ghaeltacht. Tá cúrsaí fostaíochta mar chuid lárnach sa phlean sin. Luaigh an Teachta Calleary RTÉ - ceist atá freagartha agam - agus Gteic.

Ó thaobh deiseanna san Eoraip, beidh níos mó deiseanna ag daoine obair sa bhaile mar shaor-aistritheoirí - freelancers - d'institiúidí na hEorpa sna blianta amach romhainn. Tá an obair sin ag dul ar aghaidh. Ó thaobh cúrsaí réigiúnda, tuigim na deacrachtaí ó thaobh bóithre agus mar sin de sna ceantair tuaithe. Is iontach na deiseanna atá ceangailte le Slí an Atlantaigh Fhiáin ach cruthaíonn an méadú ar na huimhreacha turasóirí deacrachtaí freisin. Caithfimid aghaidh a thabhairt orthu sin.

Aontaím leis an Teachta Ó Cuív gur cúis dóchais iad torthaí na pobalbhreithe, go háirithe ó thaobh meon an phobail i dtaobh na teanga. Caithfimid tógáil air sin. Ba chóir go mbeadh a leithéid déanta maidir le Gaeilge sa Ghaeltacht. Aontaím leis sin. Arís, táimid ag maoiniú an seó bóthair trí Chonradh na Gaeilge. Táimid ag obair le PAS faoi láthair maidir le staidéar a dhéanamh ar chomórtais earcaíochta le cúpla bliain anuas chun chur le fostaíocht le Gaeilge. Ó thaobh teastais, táimid tar éis comórtas do phríomhoifigeach cúnta a reáchtáil sa Roinn agus bhí ar na hiarrthóirí scrúduithe Teastas Eorpach na Gaeilge, TEG, a reáchtálfar i gcomhair le hOllscoil Mhá Nuad, a dhéanamh. Táimid ag breathnú ar na féidearthachtaí maidir leis an gcóras seo.

Beidh sé sin á phlé againn nuair a bheidh an Bille ag dul trí Thithe an Oireachtais freisin.

Maidir leis an Teachta Ó Muineacháin, tuigimid na fadhbanna maidir le héileamh agus tá sé i gceist go mbeidh an tairiscint ghnímh mar chuid den Bhille teanga do dhaoine a chuireann fáilte roimh an teanga i gcomhlachtaí poiblí.

Ó thaobh cúrsaí oideachais, tá scéim nua oideachais Erasmus sa Ghaeltacht ar mhaithe le caighdeán Gaeilge daoine a ardú agus tá sé seo foilsithe agam le cúpla seachtain.

Maidir leis an HSE, ba mhaith linn go mbeadh a dhóthain daoine le Gaeilge fostaithe a fheiceáil ach nach dtarlóidh é seo go dtí go bhfeicfear an Ghaeilge mar bhuntáiste agus aontaím leis an Teachta Ó Cuív faoi seo. Rud a bheidh lárnach san Acht teanga ná go mbeimid ag cruthú na deiseanna seo, go mbeidh a fhios ag daoine go mbeidh deiseanna sa tseirbhís phoiblí agus go mbeidh daoine in ann plean a dhéanamh i dtaca leis an ábhar a mbeidh á fhoghlaim ag mac léinn sa scoil agus san ollscoil agus go mbeidh na deiseanna acu poist a fháil sa Ghaeltacht, faoin tuath nó cibé áit ar mhian leo agus go mbeidh siad ar an eolas faoi seo. Is é sin an rud a bhfuilimid ag iarraidh a dhéanamh.

Gabhaim buíochas leis na Teachtaí go léir as ucht a bheith linn agus as páirt a ghlacadh sa díospóireacht.

7:15 pm

Photo of Seán Ó FearghaílSeán Ó Fearghaíl (Kildare South, Ceann Comhairle)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Gabhaim buíochas leis an Aire agus leis na Teachtaí uile.

Sitting suspended at 6.42 p.m. and resumed at 8 p.m.