Aengus Ó Snodaigh (Dublin South Central, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Tairgim:

That Dáil Éireann shall take note of the Report of the Joint Committee on the Irish Language, Gaeltacht and the Irish-speaking Community entitled "An Comhaontas Cuimsitheach Eacnamaíoch agus Trádála agus an tionchar a bheadh aige ar an nGaeilge, ar an nGaeltacht agus ar Phobal Labhartha na Gaeilge", copies of which were laid before Dáil Éireann on 22nd February, 2023.

oIs tuarascáil ón gcoiste atá i gceist, coiste ar a raibh an tAire Stáit féin cé gur éalaigh sé sular chuir muid críoch leis an tuarascáil. Beidh a fhios aige cad as ar tháinig sí mar bhí sé ar an gcoiste nuair a thosaigh muid an t-ábhar a phlé ar an gcéad dul síos. Is tuarascáil shuntasach í, go háirithe toisc gurb é an chéad uair inar aontaigh coiste tras-pháirtí nár chóir don Rialtas an Comhaontas Cuimsitheach Eacnamaíoch agus Trádála idir an tAontas Eorpach agus Ceanada a dhaingniú gan reifreann. Thar ceann an coiste, gabhaim buíochas le Seirbhís Leabharlainne agus Taighde an Oireachtais, a dhein píosa beag taighde dúinn agus muid ag tabhairt faoin ábhar seo, agus le foireann rúnaíochta an chomhchoiste as an tsárobair a dhein siad chun an tuarascáil seo a chur i láthair don choiste agus as an treoir agus cuidiú ar thug siad dúinn agus muid ag déileáil leis seo thar na míonna anuraidh agus níos luaithe i mbliana. I mí Feabhra na bliana seo, tar éis beagnach dhá bhliain a chaitheamh ag scrúdú an ábhair seo, tháinig muid ar an toradh atá os ár gcomhair inniu, an taighde a dhein muid ar na himpleachtaí gur féidir a bheith ag an gcomhaontas seo. Is é CETA a dtugtar air as Béarla ach sa Ghaeilge is é CCET an t-acrainm atá i gceist agus an Comhaontas Cuimsitheach Eacnamaíoch agus Trádála an t-ainm iomlán.

Mar a dúirt mé, is tar éis dhá bhliain a d'fhoilsíodh an tuarascáil ag an gcomhchoiste, Teachtaí agus Seanadóirí ón Rialtas agus ón bhFreasúra san áireamh. Tá 40 leathanach sa tuarascáil agus b'fhiú do dhaoine a bhfuil spéis acu san ábhar seo í a léamh agus na rudaí ar dhírigh muid orthu a fheiceáil. B'ábhar iontais do a lán daoine gur dhírigh coiste a dhéileálann leis an nGaeilge agus leis an nGaeltacht air seo ar an gcéad dul síos. Is orm an locht i slí amháin ach ní orm é i slí eile. Cosúil le haon chomhaontú den sórt seo, téann an CCET trasna tíortha móra na hEorpa agus an domhain agus ba chóir go mbeadh gach uile choiste i dTithe an Oireachtais ag déileáil leis. D'eascair an iniúchadh a dhein muidne air seo as litir a tháinig chuig an gcoiste ag nótáil go raibh sé seo i gceist. Ag an am, d'iarr mé ar an gcoiste féachaint air seo agus a fháil amach an mbeadh aon impleachtaí ag an gcomhaontú ar cheantair Ghaeltachta, an infheistíocht a dhéanann an Stát iontu agus a leithéid. Is de thoradh sin atá an tuairisc seo os ár gcomhair. Ba chóir dúinn ar fad díriú isteach uirthi. Bhí sé beagnach críochnaithe againn nuair a tháinig an freagra a bhí mé ag súil leis ó na cúirteanna nuair a ghlac na breithiúna leis gur chóir go mbeadh reifreann ann dá mbeadh an Stát seo ag bogadh i dtreo é seo a achtú nó a shíniú sa bhealach a bhí i gceist i dtús báire. Tiocfaidh mé ar ais chuige sin.

Is díol spéise gurb é seo an chéad uair a rinne coiste Oireachtais trácht ar an ábhar seo ó rinne na breithiúna is sinsearaí sa Stát cur síos ar an gcomhaontas mar rud nach bhfuil bunreachtúil nó daonlathach nuair a tháinig Costello v. Rialtas na hÉireann os comhair na Cúirte Uachtaraí anuraidh, cás a bhí faoi lán seoil agus muid ag díriú isteach air seo agus i mbun taighde. Tréaslaím leis an Teachta Costello as an gcás sin a ghlacadh. Níl a fhios agam an bhfuil súil aige deis labhairt ar an ábhar seo a fháil inniu. Is ábhar imní a chuir as don choiste iad na bealaí ina ndéanfadh an chreatlach dhlíthiúil agus na cosaintí infheisteora atá le bunú faoin gComhaontas Cuimsitheach Eacnamaíoch agus Trádála creimeadh ar stádas na Gaeilge sna cúirteanna, rud a bheadh tionchar aige ar chearta dlíthiúla Gaeilgeoirí. Tá seans ann go gcuirfeadh siad srian suntasach ar chumas an Rialtais an Ghaeilge a chaomhnú agus a chur chun cinn trí athruithe polasaí uaillmhianacha nó fordheontais Ghaeilge amach anseo freisin.

Fiú laistigh d’earnáil bheag pholasaí na Gaeilge agus na Gaeltachta, d’fhéadfadh srianta mar seo cúrsaí a athrú ó bhun. Sampla de na polasaithe a d’fhéadfaí a shonrú mar bhaol ag bagairt ar bhrabús nó iomaíochas infheisteoirí ó Cheanada ná iarrachtaí, mar bhí á moladh agamsa agus a lán daoine eile in earnáil na Gaeilge, chun pacáistiú dátheangach a thabhairt isteach i siopaí. Rud eile go bhféadfadh siad féachaint air ná céatadán riachtanach de nithe trí Ghaeilge a bheith ar ardáin chlosamhairc nó de cheol ar an raidió. Chomh maith leis sin, d’fhéadfaí féachaint ar aon dualgas a chuirfí ar chomhlachtaí príobháideacha freastal ar phobal Gaeltachta trí Ghaeilge. Sampla eile ná dá nglacfadh Údarás na Gaeltachta cinneadh amach anseo tacú le fuinneamh in-athnuaite amach ó chósta na hÉireann, ach go háirithe san Atlantach, dar ndóigh, mar sin an áit a mbeadh an t-údarás gafa le seo, nó fiú dá mbeadh infheistiú nó cuidiú á tabhairt dóibh siúd atá ag iascaireacht amach ó chósta na Gaeltachta, nó cuidiú chun na héisc agus a leithéid a chaomhnú sna ceantair sin. Go bunúsach, ciallaíonn sé seo ar fad go bhféadfadh an comhaontú seo cumas an Rialtais amach anseo tacú leis an nGaeltacht nó leis an nGaeilge a srianadh, go háirithe i saol an ghnó.

Tarraingíonn an coiste aird freisin ar theip an Aontais Eorpaigh agus Rialtas na hÉireann tacú lenár dtionscail chultúrtha agus ár gcruthaitheoirí ar chomhchéim lena gcomhghleacaithe i gCeanada. Teastaíonn freagraí maidir leis seo ó ealaíontóirí, cruthaitheoirí, scríbhneoirí agus ceoltóirí. Tá eisceacht ar leith ar fáil acu siúd i gCeanada nach bhfuil ar fáil dóibh siúd in Éirinn ó thaobh bonn cultúrtha nó teanga de.

Tá súil agam go dtabharfaidh an Rialtas cluaséisteacht faoi dheireadh don rabhadh atá ag teacht óna gcomhghleacaithe Rialtais a bhí ar an gcoiste agus go mbeadh reifreann i gceist sula ndéanfar aon bhogadh eile maidir leis an gcomhaontú seo a dhaingniú. Iarrann an coiste ar choistí eile i dTithe an Oireachtais féachaint go dlúth ar an tionchar a d’fhéadfaí a bheith ag an gcomhaontú seo ar na réimsí atá faoina gcúram.

Is léir ó na buarthaí atá léirithe ag breithiúna na Cúirte Uachtaraí nach féidir é seo a fhágáil faoin Rialtas ann féin. Cloistear roinnt daoine sa Teach seo ag maíomh as seasamh suas don riail agus reacht nó dlí agus ord ach déanann an comhaontú seo magadh den choincheap sin má éisteann muid leis na breithiúna. Seo a bhí le rá ag an mBreitheamh Charleton agus é ag tabhairt a bhreithiúnais i mí na Samhna anuraidh. Dúirt sé gur neamhaird shoiléir ar an mBunreacht atá ann a dhéanfadh sárú ar chumhacht eisiach reachtacha an Oireachtais. Dúirt sé chomh maith nach bhfuil aon teorainn ann, nach bhfuil aon rannpháirtíocht dhaonlathach ann, nach bhfuil aon smacht ann agus nach bhfuil aon achomharc ann. Chríochnaigh sé trí rá gur próiseas é seo nach bhfuil daonlathach ar shlí ar bith.

Dúirt an Breitheamh Ó hÓgáin go dtagann an comhaontú salach go soiléir ar cheannas dlítheanach an Stáit. Dúirt sé nach bhfuil sé áiféiseach ach an oiread glacadh leis go ndéanfadh rialú dá leithéid ó bhinse CCET ciorrú ar inniúlacht an Stáit reachtú de réir a chreatlach dhaonlathach agus bunreachtúil féin ar bhealach a théann níos faide ná de minimisnó teoiriciúil amháin. Dúirt sé gur géilleadh ar chroí ceannais reachtúla an Stáit é. Ní sin m’fhocail. Sin focail ó na breithiúnais agus tá siad lom nocht ag rá go bhfuil fadhb bhunúsach ann aon bhogadh ar aghaidh a dhéanamh.

Meabhraíonn sé seo ar fad dom nuair a ghlac Raymond Crotty cás cúirte tamall de bhlianta ó shin chun brú a chur ar an Stát, a bhí sásta comhaontú san Eoraip a rith gan tacú a lorg ó mhuintir an Stáit. Is an sórt meoin chéanna a bhí i gceist maidir leis an gcomhaontú seo agus tá na breithiúna ag rá go soiléir ansin leis an Rialtas agus linn ar fad go gcaithfear é seo a chur chun reifrinn sula mbíonn aon bhogadh ann mar nach bhfuil tacaíocht ón bpobal i gceist ann. Mar a dúirt an Breitheamh Dunne, caithfidh an pobal an CCET a dhearbhú.

Tá an comhchoiste tras-pháirtí againne tar éis moltaí a leagan síos sa tuarascáil, deich gcinn san iomlán. Ceann amháin an-simplí, ach ní ann dó, ná go mbeadh "leagan fordheimhnithe" den chomhaontú seo ar fáil i nGaeilge sula ndéanann an Rialtas aon chinneadh faoin todhchaí. Is ait, in ainneoin an stádais atá ag an nGaeilge, nach raibh sé sin ar fáil. Níl mé chun na tíortha ar fad ina bhfuil an comhaontú seo ar fáil ina dteanga dhúchasach nó a dteanga náisiúnta a rá ach tá an liosta ar fáil sa tuarascáil ina iomláine. Is liosta cuíosach fada é agus níl an Ghaeilge ina measc. Sin rud simplí gur chóir a bheith ann sula mbeadh aon bhogadh ar aghaidh in aon chor.

An dara moladh atá leagtha síos againn ná go mbeadh reifreann ann. Tá sé sin ag cloí leis an méid atá ráite ag na breithiúna sa Chúirt Uachtarach. Má bhogaimid i dtreo reifrinn, ba chóir go mbeadh gach uile rud le plé ar fáil i nGaeilge ar chomhchéim leis an mBéarla san fheachtasaíocht.

Moladh eile ná go rachadh an Rialtas i mbun comhairle leis an gCoimisiún Eorpach agus ballstáit eile an Aontais Eorpaigh "ar mhaithe leis an díolúine do na tionscail chultúrtha iomlán a fháil mar chuid den Chomhaontas" mar atá cheana féin ag Ceanada, sula nglacaimid le haon rud eile. Is teip bhunúsach é go raibh an tAontas Eorpach sásta aitheantas agus cosaint a thabhairt do Cheanada ó thaobh na Fraincise de ach nach raibh sé sásta a leithéid a fháil d’Éire.

Mar a dúirt mé, tá deich moladh san iomlán ann. Tá cinn eile leagtha síos ach tá na príomhchinn luaite agam. Moladh eile, mar a luaigh mé ag an tús, ná go ndíreodh na coistí Oireachtais eile isteach go mion air seo. Nuair a thosaigh muid air seo ní raibh aon taighde déanta in aon áit san Aontas Eorpach maidir leis an tionchar, droch nó maith, a bheadh ann maidir leis an gcultúr. Bhí gach duine ag féachaint air amhlaidh is gur rud é a bhain le trádáil. Rinne muidne éacht agus rinne an leabharlann agus an fhoireann éacht ag díriú isteach air seo. Más féidir linne teacht ar an mbunfhadhb seo, caithfidh go bhfuil sé fíor i ngach uile choiste eile go bhféadfadh drochthionchar a bheith ann dá rithfear an comhaontú seo gan reifreann, nó fiú gan an t-eolas sin a bheith ag an bpobal nó ag an Oireachtas sula ndéanann sé cinneadh. Ní raibh an t-eolas sin ar fáil nuair a chuir muid na ceisteanna.

Bun agus barr an scéil ná, dá bhféadfadh Ceanada nó comhlacht i gCeanada a léiriú go mbeadh aon drochthionchar ag fóirdheontas i dtaca le cur chun cinn na Gaeilge nó na Gaeltachta ar thionscail dá chuid nó ar a chuid easpórtáil, d’fhéadfadh siadsan cás a thógáil i gcoinne na tíre seo nó i gcoinne tionscal eile a bhí tar éis buntáiste, fóirdheontas nó stádas ar leith a fháil ón Stát de thairbhe go raibh siad lonnaithe sa Ghaeltacht, ag obair trí Ghaeilge nó ag obair ar son chur chun cinn na Gaeilge. Sa deireadh thiar thall, sin bun agus barr an scéil ó thaobh an chomhchoiste againne agus sin an fáth gur aontaíodh an tuarascáil seo. Molaim iad siúd a thug cabhair dom é seo a chur le chéile. Tá súil agam go léifidh gach duine é agus go mbeidh tuiscint acu ar cé chomh dainséarach is atá sé seo ó thaobh na Gaeilge agus na Gaeltachta má dhéantar aon bhogadh ar aghaidh leis sa bhealach ina bhfuil sé faoi láthair.

Dara Calleary (Mayo, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Gabhaim buíochas le Comhchoiste na Gaeilge, na Gaeltachta agus Phobal Labhartha na Gaeilge, leis an gCathaoirleach, le baill an choiste agus le rúnaí an choiste as an obair atá déanta. Níl aon ionadh orm go bhfuil an tuarascáil seo déanta agus go bhfuil an detail ann, mar gheall go raibh mé ar an gcoiste le haghaidh cúpla bliain. Níor éalaigh mé ón choiste ach rinne mé treo difriúil. Gabhaim buíochas leis agus le gach duine a bhí páirteach ann. Tá mé anseo ar son an Aire Stáit, an Teachta O'Donovan. Ní raibh sé in ann a bheith anseo, ach mar a oibríonn sé amach, tagann cúrsaí CETA faoin bpost nua atá agam sa Roinn Fiontar, Trádála agus Fostaíochta. Tá mé ag coimeád súile ar an tuarascáil seo agus an treo a bhfuil sé ag dul.

Is cáipéis thábhachtach í tuarascáil an chomhchoiste maidir le CETA agus tá go leor pointí spéisiúla á bplé ann. Rachaidh mé trí na pointí is tábhachtaí de réir a chéile. Ach ar dtús báire, ba mhaith liom aitheantas speisialta a thabhairt d'oifigigh mo Roinne a d'oibrigh go han-dian air seo ar son phobal na hÉireann le linn na hidirbheartaíochta ar CETA. Is léir go raibh siad an-choinsiasach agus díograiseach ina leith. Is léir dom go bhfuil rún daingean acu cúrsaí eacnamaíochta a fheabhsú do mhuintir na tíre trí chéile, lucht ghnó na Gaeltachta agus pobal labhartha na Gaeilge san áireamh. Tuigim ón tuarascáil go gcreideann an coiste go bhfuil easnaimh nó fadhbanna le CETA ó thaobh na Gaeilge, na Gaeltachta agus phobal labhartha na Gaeilge de. Cé nach n-aontaím go mbeidh tionchar diúltach ar an nGaeilge, táimid in ann aon mhíthuiscintí a sheachaint le dea-chumarsáid agus comhoibriú. Is iarracht í seo chun na míthuiscintí seo a shoiléiriú agus na fíricí i dtaobh na Gaeilge de agus i dtaobh na Gaeltachta de a chur ar an taifead oifigiúil. Níl ábhar buairimh sa chomhaontú do mhuintir na Gaeltachta ná do lucht labhartha na Gaeilge.

Tá CETA á chur i bhfeidhm go sealadach ag an Aontas Eorpach agus ag Ceanada ón 21 Meán Fómhair 2017 agus, mar atá amhlaidh le fada, tacaíonn Éire go láidir le trádáil shaor, chothrom agus oscailte. Is margadh an-tábhachtach easpórtála é Ceanada, go háirithe dár ngnólachtaí dúchasacha, agus tá breis agus 400 cliant de chuid Fhiontraíocht Éireann i mbun gnó i láthair na huaire i margadh Cheanada. D'easpórtáil Éire luach thart ar €4.2 billiún d'earraí agus de sheirbhísí go Ceanada i 2021. Is tír fhorásach nua-aimseartha é Ceanada; tá luachanna agus caighdeáin acu sa tír sin atá cosúil leis na luachanna agus na caighdeáin atá againn anseo in Éirinn. Tacaíonn an Rialtas seo le comhaontuithe trádála idirnáisiúnta atá ar mhaithe le leas oibrithe, cáiníocóirí agus gnólachtaí i gceantair thuaithe agus uirbeacha na tíre seo. Tá na céadta mílte post ag brath ar an stádas atá ag Éirinn mar thír atá oscailte don trádáil idirnáisiúnta agus mar stát a thacaíonn le comhaontuithe saorthrádála. Ar an mbealach céanna, ní mór dúinn fanacht oscailte agus iomaíoch chun infheistíocht dhíreach eachtrach a mhealladh chun na tíre seo.

Tá an geilleagar domhanda ag athrú ar bhealaí a fhágann go bhfuil an trádáil idirnáisiúnta níos tábhachtaí ná mar a bhí aon uair roimhe seo. Is geilleagar beag oscailte atá againn sa tír seo, agus táimid tar éis an-tairbhe go deo a bhaint as an obair atá déanta ag gnólachtaí atá dírithe go mór ar an easpórtáil agus iad ag trádáil ar fud an domhain. Dá bhrí sin, tacaímid go hiomlán le trádáil idirnáisiúnta atá leagtha amach go cothrom agus leis na comhaontuithe éagsúla saorthrádála atá réitithe ag an Aontas Eorpach, atá ina gcrann taca ag an saorthrádáil sin. ls é an bealach is fearr chun an easpórtáil a fhás agus éagsúlú margaidh a bhaint amach ná trí na téarmaí trádála do ghnólachtaí na hÉireann a fheabhsú. Tá sé tábhachtach go leanfaimid le rochtain níos fearr ar an margadh a chinntiú dár n-easpórtálaithe agus na costais a bhaineann le dul isteach sna margaí sin a laghdú.

Luadh cás cúirte Costello v.Rialtas na hÉireann go sonrach sa tuarascáil agus ba mhaith liom na pointí seo a leanas a lua leis na Comhaltaí ina leith. Ar an 11 Samhain 2022, rialaigh an Chúirt Uachtarach, le tromlach a ceathair in aghaidh a trí, go gcuireann Bunreacht na hÉireann cosc ar an Rialtas agus ar Dháil Éireann CETA a dhaingniú mar a sheasann dlí na hÉireann faoi láthair. Rialaigh an Chúirt Uachtarach freisin le tromlach de sé in aghaidh a haon go bhféadfadh an tOireachtas CETA a dhaingniú dá ndéanfaí athruithe áirithe ar an reachtaíocht. Bunaithe ar bhreithiúnas na Cúirte Uachtaraí, is é measúnú tosaigh an Rialtais nach bhfuil reifreann ag teastáil agus gur féidir an daingniú a chur i gcrích a luaithe a dhéanfar roinnt athruithe ar an dlí intíre, is é sin, ar an Acht Eadrána 2010. Tá an Rialtas, i gcomhar le comhairleoirí dlí, ag déanamh breithniú anois ar na chéad chéimeanna eile sa phróiseas seo.

Faoi CETA, tiocfaidh feabhas ar an rochtain atá ag tomhaltóirí Cheanada ar earraí cruthaitheacha agus cultúrtha tábhachtacha an Aontais Eorpaigh agus na hÉireann. Mar shampla, faoi CETA, tá deireadh anois le taraifí Cheanada ar sheodra ón Aontas Eorpach, rud a théann chun sochair do lucht easpórtála Éireannacha agus Eorpacha, lena n-áirítear fiontair bheaga agus mheánmhéide agus dearthóirí agus ceardaithe aonair. Agus deireadh curtha ag Ceanada le 99% dá chuid taraifí ar earraí ón Eoraip, tá a lán earraí cruthaitheacha agus cultúrtha ón Eoraip i bhfad níos saoire anois ar mhargadh Cheanada. Lena chois sin, tá teicstílí agus éadaí a dhéantar san Aontas Eorpach, mbíodh cáin 18% orthu tráth, saor ó tharaifí anois.

Tá caibidil iomlán i gcomhaontú CETA atá dírithe ar mhaoin intleachtúil tháirgeoirí an Aontais agus Cheanada a chosaint. Is buntáiste ar leith é seo do thionscail scannáin, ceoil agus foilsitheoireachta na hEorpa. Tá an coiste tar éis an-jab a dhéanamh ar chúrsaí foilsitheoireachta sa tír agus ar chúrsaí fhoilsitheoireachta Gaeilge ach go háirithe. Tá dlíthe maoine intleachtúla na hEorpa agus Ceanada bunaithe don chuid is mó ar chomhaontuithe idirnáisiúnta ar nós choinbhinsiún Bheirn chun saothair liteartha agus ealaíne a chosaint agus choinbhinsiún na Róimhe um chosaint taibheoirí, táirgeoirí phonogram agus eagraíochtaí craolacháin.

Faoi phróiseas comhréireachta CETA, baineann tionscail chultúrtha agus chruthaitheacha an Aontais Eorpaigh leas anois as na cosaintí maoine intleachtúla céanna i gCeanada agus atá acu sa bhaile. Tá gealltanas tugtha ag Ceanada freisin go láidreoidh sé na hiniúchtaí teorann a dhéantar ar earraí tradmhairc góchumtha, agus is cinnte go mbeidh tairbhe le baint ag dearthóirí teicstíle, éadaí agus intí na hEorpa go háirithe as an mbeart seo. Tá Ceanada le dlús a chur freisin lena chuid iarrachtaí dul i ngleic le hearraí cóipchirt bradacha, rud a chuideodh go mór le healaíontóirí, ceoltóirí agus scríbhneoirí Éireannacha agus Eorpacha.

Mar is eol do na Comhaltaí, tá lorg na hÉireann i gCeanada agus tá diaspóra na Gaeltachta le feiceáil ann chomh maith. Tá nasc á chruthú idir an dá thír le blianta beaga anuas agus is deis í seo tógáil ar an dea-thoil i gCeanada i leith na Gaeilge agus na Gaeltachta. Mar a tharlaíonn, tá an Roinn Turasóireachta, Cultúir, Ealaíon, Gaeltachta, Spóirt agus Meán ag tacú le Fondúireacht Ollscoile na hÉireann agus Cheanada chun an Ghaeilge a scaipeadh i gCeanada faoina scéimeanna tacaíochta Gaeilge.

Bunaíodh an ciste tríú leibhéal thar lear i 2006 chun teagasc na Gaeilge a chur chun cinn in institiúidí tríú leibhéal i dtíortha eile.

ls iad aidhmeanna an chiste dea-thoil i leith na Gaeilge agus an chultúir Ghaelaigh i gcoitinne a spreagadh agus a chothú trasna na hEorpa, sna Stáit Aontaithe agus i gCeanada. Tríd an tionscnamh seo, cruthaítear ardán don Ghaeilge trínar féidir eolas a chur uirthi ar bhonn idirnáisiúnta. Cuireann sé go mór le scoláireacht na Gaeilge i measc an phobail acadúil idirnáisiúnta agus méadaítear stádas na teanga dá réir.

Ceapann Ireland Canada University Foundation, ICUF, teagascóirí Gaeilge do na hollscoileanna comhpháirtithe gach bliain chun ranganna Gaeilge a chur ar fáil sna hollscoileanna. Chomh maith leis na ranganna Gaeilge, cuireann sé seisiúin ceoil, taispeántais sean-nós, imeachtaí comhpháirtíocht GAA agus go leor eile ar fáil. Faigheann na scoláirí blaiseadh de chultúr na hÉireann agus de chultúr na Gaeltachta agus iad linn sa Ghaeltacht ar feadh tréimhse ghairid. Tuigim mífhoighneacht agus fearg an choiste nár foilsíodh an comhaontú i nGaeilge. Tá na cúiseanna nach foilsíodh é leagtha amach sa dlí ach níl mé sásta nár foilsíodh é as Gaeilge. Beidh mé ag iarraidh ar an Aire Stáit, an Teachta O'Donovan, é a fhoilsiú as Gaeilge chomh luath agus is féidir.

Is páirtithe iad Ceanada agus an tAontas Eorpach i gcoinbhinsiún UNESCO ar éagsúlacht léirithe cultúir a chosaint agus a chur chun cinn. Tá sé seo dearbhaithe go sainráite sa chomhaontú, lena n-áirítear an ceart atá ag na páirtithe a mbeartais chultúrtha a chaomhnú, a fhorbairt agus a chur chun feidhme, chun tacú lena dtionscail chultúrtha chun éagsúlacht na léirithe cultúrtha a neartú agus chun a bhféiniúlacht chultúrtha a chaomhnú, lena n-áirítear trí úsáid a bhaint as bearta rialála agus as tacaíocht airgeadais. Tá sé sin leagtha amach sa chomhaontú agus tá sé sin láidir. Sa chomhthéacs sin, níl aon deacrachtaí ag teacht chun cinn faoi théarmaí an chomhaontaithe a mbeadh tionchar acu ar an gceart atá ag Stát na hÉireann tacú le tionscail agus le healaíontóirí cultúrtha atá bunaithe go háitiúil. Meabhraím do na Teachtaí freisin gur fiontair bheaga agus mheánmhéide iad os cionn 80% de ghnólachtaí cultúir agus cruthaitheacha na hEorpa. An laghdú atá tagtha ar bhacainní trádála agus ar tharaifí faoi chomhaontú CETA, cabhraíonn sé le dearthóirí, le healaíontóirí agus le gairmithe cultúrtha eile in Éirinn agus san Eoraip trí chéile a gcuid táirgí agus seirbhísí a dhíol agus a easpórtáil.

Ba mhaith liom cúpla focal a rá faoin obair shuntasach atá ar bun ag Údarás na Gaeltachta sa Ghaeltacht. Ar nós obair Ghníomhaireacht Forbartha Tionscail Éireann, a dhíríonn ar an Stát lasmuigh den Ghaeltacht, tá forbairt eacnamaíochta na Gaeltachta lárnach in obair an údaráis. Mar a deir an t-údarás féin tá: “forbairt eacnamaíochta, caomhnú an chultúir agus na teanga, agus cruthú fostaíocht fite fuaite ina chéile agus lárnach i bhforbairt eacnamaíochta na Gaeltachta.” Tá sé mar bhunsprioc ag an údarás tacú le hacmhainní teanga, pobail, nádúrtha agus cultúrtha na Gaeltachta agus forbairt a dhéanamh orthu de réir an mhaoinithe a bhíonn ar fáil dó. Caithfear an Ghaeilge agus pobal na Gaeltachta a chur chun cinn agus a threisiú chun pobail labhartha Ghaeilge níos láidre a chothú. Tá dúshláin mhóra leagtha roimh an eagraíocht agus tá sé ag tabhairt fúthu le díocas agus le tiomantas a chinnteoidh go mbeidh neartú agus saibhriú na Gaeltachta mar thoradh ar a gcuid iarrachtaí. Agus mé i mo phost sa Roinn Fiontar, Trádála agus Fostaíochta, tá an-suim agam a bheith ag obair leis an údarás chun na haidhmeanna sin a bhaint amach.

Ag breathnú dom ar an ollphictiúr, creidim gur buntáiste mór don Ghaeltacht agus don tír trí chéile é go bhfuil an comhaontú tagtha i bhfeidhm. Cuirim fáilte roimh thuairimí an Tí ar an ábhar agus ar an tuarascáil. Déanfaidh mé iarracht obair leis an gcoiste ar chúpla de na tuairimí sin ach tá roinnt de na tuairimí eile nach bhfuil mé in ann aontú leo.

Catherine Connolly (Galway West, Independent)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Fáiltím roimh an deis píosa cainte a dhéanamh faoin ábhar seo, atá thar a bheith tábhachtach. Ba mhaith liom a rá go hoscailte go bhfuil muidne, mé féin san áireamh, faoi chomaoin ag an Teachta Costello, a raibh de mhuinín aige an cás cúirte seo a thabhairt an bealach uilig suas go dtí an Chúirt Uachtarach. Ní raibh sé sin éasca dó agus gabhaim buíochas leis. Gabhaim buíochas le Cathaoirleach Choiste na Gaeilge, na Gaeltachta agus Phobal Labhartha na Gaeilge freisin, a chuir spéis faoi leith san ábhar seo agus gabhaim buíochas leis an bhfoireann uilig sa choiste. Gabhaim buíochas leis an tSeirbhís Leabharlainne agus Taighde an Oireachtais, a chuir an taighde ar fáil.

An rud atá ráite arís is arís sa ráiteas álainn seo i nGaeilge - agus mé ag foghlaim Gaeilge an t-am uilig - tá an rud ceannann céanna á rá ag an Rialtas, beag beann ar an méid atá ráite ag an gCúirt Uachtarach. Níl aon idirdhealú agus níl aon athrú tagtha ar an méid atá á rá. Is mór an trua go bhfuil an díospóireacht seo ag tarlú ar an Déardaoin agus gan ach beirt againn anseo. Seo ceann de na hábhair is tábhachtaí. Tagraím d'fhocail an Bhreithimh Hogan, ar leathanach 6 den bhreithiúnas a thug sé, i mBéarla, agus déarfaidh mé i nGaeilge agus i mBéarla é. Dúirt sé:

The issues which arise on this appeal accordingly go to the very heart of our constitutional architecture. All of this means that the present appeal may yet be regarded as among the most important which this Court has been required to hear and determine in its almost 100-year history.

Tá sé sin ráite ag Cathaoirleach Choiste na Gaeilge, na Gaeltachta agus Phobal Labhartha na Gaeilge freisin. Ghlac an Chúirt Uachtarach cinneadh i gcás a d'fhéadfaí fós breathnú air i measc na gcásanna ba thábhachtaí a raibh ar an gcúirt seo éisteacht leis agus a rialú le beagnach 100 bliain dá stair. Bhí seachtar mbreithimh i gceist agus thug siad go léir breithiúnas. Tá mé i mbun na breithiúnais sin a léamh; níl siad críochnaithe agam fós mar tá an méid sin le léamh ann. Is fiú díriú isteach ar gach breithiúnas ach tá an méid a dúirt an Breitheamh Hogan ag croílár na ceiste. An féidir leis an Rialtas seo an conradh seo a shíniú mar atá sé? Tá sé ráite go soiléir neamhbhalbh nach féidir. Tá sé ráite ag an mBreitheamh Hogan agus ag breithimh eile nach féidir, de bharr Airteagail 5°, 34.1° agus 34.5.6° den Bhunreacht. Léifidh mé amach Airteagal 5° mar cuireann sé béim faoi leith ar Airteagal 5° agus sin na haltanna eile a chuireann i bhfeidhm é nó a thugann struchtúr dó. Maítear: "Is Stát ceannasach, neamhspleách, daonlathach Éire."

Ansin tagann an Rialtas le conradh agus bun agus barr an scéil ná go bhfuil an conradh seo go maith dúinn, go bhfuil sé bunaithe ar thrádáil sna margaí agus nach mbeidh aon chonstaic faoi leith ag cur isteach air sin agus gur cheart dúinn glacadh leis. Insítear dúinn gur cheart dúinn dul ar aghaidh agus gan ceisteanna a chur. Tá an Rialtas ag déileáil linn mar ghasúir. Insítear dúinn gan a bheith buartha mar go bhfuil an t-eolas ag an Rialtas. Cuireann an Rialtas inár gcoinne nach bhfuilimid ach ag feidhmiú mar Fhreasúra. Tá sé sin baolach. Bhain mé úsáid as na focail céanna níos luaithe nuair a dúirt mé go bhfuil sé baolach nuair a leanann Rialtas ar aghaidh ag rá go bhfuil an t-eolas uilig aige agus nach bhfuil an Fhreasúra ach ag cothú dochair nó trioblóide.

Rinne mise mo dhícheall teacht timpeall ar an gconradh seo. Ní féidir. Ní saineolaí mé agus tá sé thar a bheith deacair ach léigh mé an chuid is mó de na rudaí a bhí le rá ag na breithimh agus gan dabht tá ceisteanna tromchúiseacha ann nach bhfuil an Rialtas sásta caint fúthu.

Tá Bunreacht againn, buíochas le Dia. Tá an cúirt is airde sa tír ag rá linn nach féidir an conradh seo a shíniú mar atá sé, ós rud é go bhfuil sé ag cur isteach ar na breithiúna atá ag feidhmiú ar son muintir na tíre seo. Má shíneann muid an conradh seo, beidh deireadh leis an Ard-Chúirt ó thaobh aon rud maidir leis an gconradh seo. Níl aon chosaintí istigh anseo, in ainneoin go bhfuil cosaintí ann ó thaobh Ceanada de.

Is é sin an comhthéacs. Tá mise mar bhall den choiste a chuir an tuarascáil seo, leis an deich moladh atá curtha os comhair na Dála inniu, le chéile. Is fiú breathnú ar na moltaí sin. Ba mhaith liom freagra a fháil ón Rialtas maidir le gach ceann acu. Tá cúpla freagra leagtha amach ag an Aire Stáit. I gcás moladh Uimh. 1, "Molann an Comhchoiste go mba cheart go mbeidh leagan fordheimhnithe den Chomhaontas Cuimsitheach Eacnamaíoch agus Trádála ar fáil i nGaeilge". Samhlaigh go bhfuil orainn moladh mar sin a leagan amach agus a chur os comhair na Dála tar éis an méid oibre atá déanta ag an Roinn, ag an Rialtas agus ag an gcoiste. Táimid ag caint anseo faoi chonradh ach níl na focail Gaeilge againn mar gheall nach bhfuil aon chóip de ar fáil. Ní mór dúinn a rá gur aontaigh an coiste an tuarascáil seo ar bhonn traspháirtí - ní raibh aon duine ag easaontú leis na moltaí seo. Sa dara moladh, d'aontaigh an coiste gur chóir go mbeadh reifreann ar an gceist seo. Mar nach mbaineann sé sin leis an nGaeilge, leanfaidh mé ar aghaidh. I gcás moladh Uimh. 3, deirtear gur cheart go mbeadh "díolúine [ann] do na tionscail chultúrtha iomlán", cosúil leis an ndíolúine atá i gCeanada. Tá mícothromaíocht i gceist ón mhéid atá léite againn ar an gcoiste. I gcás moladh Uimh. 4, moltar "go gcuirfear dóthain acmhainní" ar fáil agus is rud leanúnach é sin.

Baineann moladh Uimh. 5 le "tuilleadh fiosrúcháin ... a dhéanamh ... ar ghnólachtaí beaga". Bhí easpa eolais againn ar thionchar an chonartha sa chomhthéacs seo. Is rud bunúsach é go mbeadh tuilleadh taighde i gceist maidir leis an tionchar a bheidh ag an gconradh ar ghnólachtaí beaga. Maidir le moladh Uimh. 6, "Molann an Comhchoiste go ndéanfaidh Comhchoiste eile Thithe an Oireachais anailís agus taighde dá gcuid féin .... ar impleachtaí an Chomhaontais". Baineann moladh Uimh. 7 le ceist na dteangacha. Cén fáth nach bhfuil na teangacha go léir ar an leibhéal céanna? Cén fáth go bhfuil an Béarla nó an Fhraincis ar leibhéal níos airde? I gcás moladh Uimh. 8 - agus smaoiním siar ar leathlá a chaith mé ag seoladh branda na Gaeltachta - moltar "go dtabharfaidh an Rialtas isteach an tsainiúlacht réigiúin ar fhóirdheontais le haghaidh táirgí Gaeltachta" cosúil leis na fóirdheontais atá leagtha amach. Tá mé ag rith as ama, ach bhíomar buartha faoin gceist seo. Tá mé ag iarraidh dul níos sciobtha. De réir moladh Uimh. 9, "Molann an Comhchoiste go ndéanfaidh an Rialtas taighde neamhspleách a lorg ó saineolaithe maidir leis na himpleachtaí a fhéadfaidh a bheith ag an gComhaontas, nó an bhagairt". Tá tábhacht ag baint leis an mbagairt a bheadh ann dá mbeadh aon chomhlacht síos ó thaobh brabús de. Tá bagairt ann go mbeadh cás inár gcoinne. I gcás moladh Uimh. 10, moltar "go dtabharfar díolúine chultúrtha agus oideachais do na Coláistí Samhraidh Gaeilge".

Tá deich gcinn de moltaí bunúsacha i gceist. Ba chóir go mbeadh freagraí ar na moltaí sin. Tá an tuarascáil seo scríofa le fada - níl a fhios agam cé chomh fada siar anois atá sé scríofa - agus ba chóir go mbeadh freagraí ar an deich moladh sin. Níl mé sásta go bhfuil an Rialtas, i mBéarla ná i nGaeilge, ag leanacht ar aghaidh leis na hargóintí ceannann céanna nach bhfuil aon dochar sa chonradh seo. Beidh muid in ann ár n-aigne a dhéanamh suas má tá an t-eolas uilig againn, má tá cóip den chonradh againn i nGaeilge, má théann an Rialtas i ngleic leis na dúshláin ón gCúirt Uachtarach agus má fhaigheann muid freagraí ar na hábhair imní atá ardaithe sna breithiúnais éagsúla.

Dara Calleary (Mayo, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Gabhaim buíochas leis na Teachtaí Ó Snodaigh agus Connolly as bheith anseo. Aontaím leis an Teachta Connolly gur mór an trua é nach bhfuil bhfuil mórán Teachtaí anseo. Is tuarascáil thábhachtach, shuimiúil agus challenging í. Ba cheart go mbeadh an slot seo ar oíche Dé Máirt agus go mbeadh seans ag daoine a bheith páirteach ann.

Chuaigh mé tríd a lán rudaí. Ní raibh siad leagtha amach agam i gcomhthéacs an deich moladh. Maidir le cúrsaí ghnóthaí beaga, beidh taraifí atá i gCeanada faoi láthair scriosta faoin chomhaontú. Tabharfaidh sé sin deiseanna móra do chomhlachtaí beaga i gcúrsaí cultúrtha agus éadaí chun dul go dtí margadh Cheanada. Níl na deiseanna sin ann ag an nóiméad seo mar gheall ar na taraifí. Cuideoidh sé sin le comhlachtaí cultúrtha. Bhí taraifí ar chúrsaí seodra a tháinig as comhlachtaí beaga. Tá siad sin imithe. Tá 99% de tharaifí i gCeanada ag an nóiméad seo ar chúrsaí Eorpacha imithe. Is cuidiú mór é sin le haghaidh comhlachtaí beaga sa Ghaeltacht agus sa tír ar fad.

Tá an Rialtas fós ag scrúdú an bhreithiúnais. Bhí an Teachta in ann quotes a fháil as. Tá quotes eile ann ó bhreithiúna difriúla a bhfuil tuairimí difriúla acu ach tá meas mór agam ar chúrsaí dlí agus ar thaithí dlí an Teachta.

Catherine Connolly (Galway West, Independent)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Bhí mé ag caint faoi fhormhór na mbreithiúna.

Dara Calleary (Mayo, Fianna Fail)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Chuaigh mé tríd an bhreithiúnas agus cad a bhí le rá agus cad atá an Rialtas ag déanamh.

Leag mé amach an obair atá ar siúl ag an tríú leibhéal ionas go mbeidh daoine ag teacht ó thíortha idirnáisiúnta, Ceanada san áireamh, go dtí an Ghaeltacht chun am a chaitheamh inti agus iad ag foghlaim. Beidh deiseanna chun é sin a spreagadh agus deiseanna daoine eile a fháil chuig cúrsaí Gaeltachta agus am a chaitheamh in oideachas sa Ghaeltacht.

Chuir mé mo views pearsanta in iúl, is é sin, nach bhfuil foilseachán Gaeilge ann. Ba cheart go mbeadh ceann ar fáil. Mar a dúradh, tá an t-uafás oibre déanta ag an Rialtas seo faoi chúrsaí Gaeilge. Ba cheart go mbeadh foilseachán Gaeilge ar fáil. Beidh mé ag déileáil leis sin freisin.

Tá deiseanna móra ann do chúrsaí na Gaeltachta agus do chomhlachtaí agus do mhuintir na Gaeltachta faoin CCET. Caithfimid staidéar a dhéanamh ar chúrsaí i gCeanada. Tá siad chomh bródúil sin as cúrsaí Fraincise agus Béarla gur chuir siad an stádas céanna ar an bhFraincis agus ar an mBéarla i gCeanada. Ba cheart go mbeimis in ann a fhoghlaim cén fáth agus conas go ndearna Ceanada é sin. Ba cheart go mbeadh an ambition againn é seo a dhéanamh sa tír seo. Ní big bad wolf í Ceanada. Tá deiseanna ann le foghlaim maidir leis an gcaoi a leagann siad amach cúrsaí agus cúrsaí teanga ach go háirithe, agus go mbeimid in ann ceacht a fhoghlaim faoi stádas na Gaeilge agus í á cur ar an leibhéal céanna leis an stádas Béarla, sa bhealach céanna a cuireadh an Fhraincis ar an leibhéal céanna agus an Béarla i gCeanada. Tá mórán deiseanna ann.

Mar Aire Stáit le freagracht as trádáil, tá muinín agam go bhfuil deiseanna anseo agus go bhfuil sé i bhfad níos fearr do ghnó agus do mhuintir na hÉireann go leanfaimid ar aghaidh leis an CCET. Tá an Rialtas ag staidéar an bhreithiúnais, áfach, agus cad a bhí le rá ag na breithiúna. Beimid ag teacht ar ais go dtí an Teach leis na céad céimeanna eile maidir leis an CCET.

Níl aon dabht agam ach go mbeidh díospóireacht mhór sa Teach freisin.

Marc Ó Cathasaigh (Waterford, Green Party)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Fillfidh mé anois ar Chathaoirleach an chomhchoiste chun deireadh a chur leis an díospóireacht.

Aengus Ó Snodaigh (Dublin South Central, Sinn Fein)
Link to this: Individually | In context | Oireachtas source

Gabhaim buíochas leo siúd a ghlac páirt sa díospóireacht seo. Is díospóireacht an-tábhachtach í seo is cuma más i mBéarla, i nGaeilge nó in aon bhealach eile a reáchtáiltear í. Tá súil agam go dtabharfaidh cathaoirligh agus baill na gcoistí eile ar fad aird ar an méid atá leagtha síos sa tuarascáil seo. Toisc gur Comhchoiste na Gaeilge, na Gaeltachta agus Phobal Labhartha na Gaeilge muid, dhírigh muid isteach ar na dainséir agus na hábhair buartha a bhaineann leis an gcomhaontas seo maidir le cur chuige an Stáit ó thaobh na Gaeltachta de. Baineann ceann de na príomhdhainséir leis na cinntí a bheidh an Stát ag déanamh amach anseo chun infheistíocht a mhealladh chuig an nGaeltacht trí fhordheontais a chur ar fáil nó athruithe a dhéanamh a dtabharfadh stádas eisceachtúil do thograí a chruthódh poist sa Ghaeltacht. Bunaithe ar an méid atá leagtha amach anseo, tá an seans ann go bhféadfaí cás a thógáil i gcoinne an Stáit de thairbhe go bhfuil sé ag teacht salach ar na forálacha atá leagtha síos sa chomhaontú seo. Is ábhar buartha dúinn é seo. Dar ndóigh, bíonn deiseanna ann i gcónaí nuair a dhéantar comhaontuithe. Is é sin an fáth go ndéantar iad ach tá dainséir ann freisin agus táimid tar éis sonraí a thabhairt air sin. Is é sin an fáth gur dhírigh muid isteach air seo.

Agus muid ag teacht chun deireadh an taighde a bhí á dhéanamh againn lenár gcur chuige, tháinig toradh an cháis sin ón gCúirt Uachtarach. Is cuma an raibh ceathrar breithimh in aghaidh triúir nó seisear in aghaidh breitheamh amháin, sa deireadh thiar thall, is é toradh an cháis ná go ndúirt an chúirt go raibh dainséar ann. D'aontaigh tromlach na mbreithiúna, therefore is é an breithiúnas ná go bhfuil dainséar ann ó thaobh an chonartha seo agus gur chóir go mbeadh reifreann ann. Luaigh an tAire Stáit an scoilt seisear in aghaidh breitheamh amháin agus go bhféadfaí athrú a dhéanamh ar an dlí. Ní cóir go rachaimis sa treo sin, treo ina ndeachaigh muid roimhe seo.

Rinneadh iarrachtaí mar sin i leith conarthaí Eorpacha cheana. Sa deireadh thiar thall, bhí ar Raymond Crotty dul chuig an gCúirt Uachtarach. Toisc go raibh an bua aige, nuair atá rialtais ag déanamh cinntí móra a thagann salach ar an mBunreacht mar atá sé, caithfidh siad dul go dtí an pobal agus éisteacht leis an méid atá siad ag rá. Cuirtear foclaíocht os comhair an phobail agus glactar nó ní ghlactar léi. Cén fáth go mbeadh eagla orainn roimh an bpobal? Sa deireadh thiar thall, is é sin an daonlathas. Thar na blianta, chonaic muid gur aontaigh an pobal leis an rialtas anois agus arís agus nár aontaigh siad leis uaireanta eile. I gcás na hEorpa, ritheadh dhá reifreann faoi dhó, is iad sin, Conradh Liospóin agus Conradh Nice, ach ní hiad na reifrinn amháin a reáchtáiltear faoi dhó. Bhí reifreann ann nuair a mholtar go bhfaightear réidh leis an gcóras proportional representation agus reáchtáiltear é sin faoi dhó chomh maith. Theip ar faoi dhó. Nuair a bhí reifreann ann maidir le divorce, d'éirigh leis an dara huair. Bhí an deis sin againn thar na blianta.

Ní cóir go mbeadh eagla ar rialtas riamh foclaíocht a chur os comhair an phobail agus díospóireacht a bheith againn. Ní gá dúinn istigh anseo an cinneadh a ghlacadh i gcónaí. Níl muid i gcónaí ceart istigh anseo, is cuma cén taobh ar a bhfuil muid. Níl an t-eolas ar fad againn. Tuigeann an pobal rudaí. Níl siad tiubh in aon chor. Tá níos mó tuisceana ag daoine lasmuigh den institiúid seo ná mar atá agam nó ag aon duine eile istigh anseo. Go minic, tá tuiscint i bhfad chun tosaigh orainn acu. Ní gá dúinn ach smaoineamh ar na reifrinn le déanaí chun a fheiceáil cé chomh fada chun tosaigh orainn a bhí an gnáthphobal.

Impím ar an Rialtas féachaint ar an mbreithiúnas. Is ceart é sin a dhéanamh. Ní cóir deifriú. Bhí na breithiúna cuibheasach soiléir maidir leis an dainséar atá i gceist. Is dainséar substaintiúil é ónár dtaobh de. Luaigh an tAire Stáit an cur chuige i gCeanada maidir leis an bhFraincis. Díríonn ár gcoiste go minic ar an stádas atá ag an bhFraincis i gCeanada agus deirimid go mbeadh sé go hiontach dá mbeadh an chosaint agus an pacáistiú dátheangach againn. Féachaimid ar an mBreatain Bheag, ar Albain agus ar Thír na mBascach chun samplaí ach, i gcás an chonartha seo, níor fhéach muid orthu mar ní bhfuair muid na díolúintí atá ar fáil don Fhraincis i gCeanada faoin gcomhaontas don Ghaeilge. Níl an milleán ar státseirbhísigh na hÉireann nó ar an Aire Stáit. Níl a fhios agam cé nár dhein é ach ní bhfuair an tAontas Eorpach ina iomlán cosaint dóibh siúd sa Bhriotáin, i dTír na mBascach nó i dtíortha eile, go bhfios dom. Ghlac an tAontas leis na príomhtheangacha atá aige amháin. Is ansin a thosaíonn an t-ísliú stádais agus an creimeadh ar an stádas atá bainte amach againn don Ghaeilge tar éis tamall maith de bhlianta ag troid dó. Tá stádas ar leith ag an nGaeilge anois san Eoraip agus táimid á ísliú anois. Má tá binsí fiosrúcháin infheistíochta i gceist, níl an Ghaeilge luaite leo. Is dainséar é sin. Is creimeadh é sin, ní hamháin ar stádas na Gaeilge sa tír seo, ach ar stádas na Gaeilge san Aontas Eorpach. Caithfimid é sin a aithint.

Tá an ceart ag an Aire Stáit maidir leis an údarás. Mar a dúirt sé, tá an t-údarás gafa le forbairt eacnamaíochta agus le caomhnú ár gcultúir agus ár dteanga. Is é sin a ról. Tréaslaím leis an Aire Stáit, an Teachta O'Donovan, as cinnteidil an Bhille um Údarás na Gaeltachta (Leasú), 2022, a fhoilsiú ach, faoi láthair, táimid ag plé an moladh go dtabharfar cumhachtaí breise don údarás. Más rud é go gcloíonn muid leis an gcomhaontú seo, d'fhéadfadh na cumhachtaí breise a bhfuilimid ag caint fúthu teacht salach ar an gcomhaontú seo. Tá sé dainséarach. Tá buntáiste le baint ag comhlachtaí as lonnú sa Ghaeltacht, comhlachtaí eachtracha ina measc. Tuigeann muid ar fad cé chomh tábhachtach is atá na comhlachtaí sin do gheilleagar na Gaeltachta. Gan iad, bheadh an cheist i bhfad Éireann níos measa. Caithfimid déanamh cinnte de nach bhfuil seans ar bith go mbeadh comhlacht éigin i gCeanada in ann a rá go bhfuil na comhlachtaí sin ag fáil buntáistí nach bhfuil ar fáil dó féin. Sa deireadh thiar thall, is é sin an fáth go bhfuil an binse infheistíochta sin ann. Gan an chosaint sin, ní fiú a lán de seo. Is chun an iarracht sin a dhéanamh atá sé ann. Ní hiad na comhlachtaí beaga bídeacha le duine nó dhó, deichniúr nó 20 duine iontu a bhaineann buntáiste as sin ach na comhlachtaí móra a bhfuil an t-airgead acu. Ní hamháin go mbeadh siad in ann deireadh a chur leis an mbuntáiste sin i gcásanna áirithe, ach bheadh siad in ann moill a chur ar aon bhuntáistí a bheadh i gceist. Ba chóir go mbeadh buntáistí ar leith ann chun déanamh cinnte de go mbeidh na muilte gaoithe curtha san Atlantach agus go mbeidh an Stát, tríd an údarás, in ann fordheontais a thabhairt dóibh. D'fhéadfadh comhlacht ó Cheanada a rá go gcaithfidh muid an fordheontas céanna a thabhairt dó in ainneoin gur theip air i gcomórtas toisc nach raibh sé ag fostú daoine áitiúla, nach raibh sé lonnaithe go háitiúil, nach raibh Gaeilge aige nó fáth éigin eile mar níl an chosaint sin ann. Níl cosaint ann don Ghaeltacht ná don teanga.

Is iad sin na ceisteanna a bhí muidne ag triail le cíoradh nuair a bhí muid ag díriú isteach air seo inár dtuarascáil. Measaim féin go bhfuil jab maith déanta againn mar choiste. D'ardaigh muid ceisteanna, tháinig muid ar an gcinneadh a tháinig muid air agus rinne muid na deich moladh atá anois os ár gcomhair. Anois, ba chóir dúinn a chinntiú go leanfaidh an díospóireacht seo i dTithe an Oireachtais agus nach deireadh leis é seo. Caithfidh an díospóireacht seo ní hamháin na ceisteanna seo, ach ceisteanna i gcoitinne, a chlúdach.

Uaireanta i dTithe an Oireachtais bíonn muid cúthail ó thaobh díospóireachta agus cuirimid deireadh léi. Ba chóir go mbeadh gach duine á dhéanamh seo toisc go bhfuil sé chomh mór seo mar ábhar. Ba chóir go mbeadh muid ar fad ag cur ár ladar isteach sa scéal agus ag díriú isteach air.

Gabhaim mo bhuíochas arís leis an gcléireachas coiste agus seirbhísí na leabharlainne agus, dar ndóigh, leis an Aire Stáit agus an Teachta Connolly as páirt a ghlacadh sa díospóireacht seo. Measaim gur jab maith é agus gur chóir do dhaoine díriú isteach ar an tuarascáil.