Mr. Niall Ó Catháin:

Chuir an Teachta ceist faoin Ghaeilge agus faoin scéim tithíochta. Thiocfadh leis a bheith cineál conspóideach. Dá mbeadh muidne ag tógáil tithe nó ag ligean tithe amach ar chíos, thiocfadh leis a bheith conspóideach - sin an fáth gur cheangail muid isteach leis an Rural Housing Association sa dóigh is go mbeadh sé ábalta é sin a dhéanamh. Ní raibh aon chritéir ann ó thaobh teanga de. An rud a bhíomar ag iarraidh a dhéanamh ón tús ná an mórphobal uilig a mhealladh isteach i dtreo an Ghaeilge agus thiocfadh leis sin a bheith conspóideach go leor dá mbeadh muid ag tabhairt tithe do na Gaeilgeoirí amháin. Ní raibh an oiread sin Gaeilgeoirí ann ag an am pé scéal é; mar sin, rinne muid iarracht fanacht ar shiúl ó Ghaeilgeoirí a chur sna tithe.

Thosaigh muid an naíscoil i Sleacht Néill in 1992 agus ansin thosaigh muid le scoil neamhspleách gan aitheantas ón Stát. Bhí orainn an t-airgead uilig a bhailiú don scoil ar feadh seacht mbliana sular cheangal muid isteach leis an scoil Bhéarla. Ag an am sin bhí gá le 20 páiste in aghaidh na bliana ag teacht isteach chun aitheantas a bhaint amach ón Roinn Oideachais agus ní raibh muid ag fáil sin. Sin an fáth gur cheangal muid isteach leis an scoil Bhéarla agus ó shin d'fhás an scoil. Tá an scoil ar an tuiscint nuair atá an scoil mór go leor go mbeidh sé ina scoil scartha leis féin, rud nár tharla go dtí seo. Tá breis agus 180 páiste san aonad leis an scoil Bhéarla. Tá 78 ag an scoil Bhéarla. Chuir an Teachta ceist ar líon na gcainteoirí sa cheantar. Bhí muid ag amharc air seo agus idir iardhaltaí bunscoile, daltaí bunscoile, daoine fásta a bhfuil Gaeilge foghlamtha acu agus daoine a d'fhoghlaim an Ghaeilge ar scoil, déarfainn go bhfuil 300 cainteoirí as daonra cúpla míle sa mhórcheantar. Sin daoine a bhfuil líofacht measartha ard Gaeilge acu. Bheadh daoine eile le roinnt Gaeilge de chineál éigin ar bharr leis sin.

Tagraím do chomhairle. Tá a fhios againn nach leor Gaeloideas amháin. An dóigh is fearr leis an Ghaeilge a chur ar ais i mbéal an phobail ná go mbeadh comhphobail thart ar na bunscoileanna. Tá cuid mhór Gaelscoileanna ann agus níl comhphobail thart orthu. Is fiú go mór díriú isteach air sin mar pholasaí. Is fiú díriú ar lárionad a thógáil sna ceantair ina bhfuil na bunscoileanna Gaeilge acu mar sin an comhphobal atá againn agus sin an daonra ina bhfuil an Ghaeilge is fearr sa tír acu. Caithfear díriú isteach ar obair óige ach go háirithe agus comhphobal a thógáil ón bhun aníos. Sin a rinne muid agus atá á dhéanamh againn. Táimid ag díriú isteach ar dhaoine óga atá ag dul ar bhunscoil. Chaith muid na blianta ag teagasc Gaeilge do dhaoine fásta sa cheantar seo s'againn sular thosaigh muid amach ar an nGaeloideas ach ní raibh muid pioc chun tosaigh. Bhí leathdhosaen sa cheantar a raibh an Ghaeilge acu ach leis an nGaeloideas tá deis ann comhphobal a thógáil ón bhun aníos agus obair óige an rud is mó. Sin an rud a bhíonn muid uilig ag díriú isteach air agus sin an rud a bhíonn Glór na Móna ag díriú isteach air mar tá a fhios againn gur sin an rud is fearr leis an Ghaeilge a chur chun cinn. Comhphobal Gaelach ag dul i bhfeidhm ar dhaoine sa dóigh is go mbíonn siad ag úsáid na Gaeilge mar chéad teanga s'acu; sin an rud is fearr le déanamh chun cumas Gaeilge agus úsáid Gaeilge s'acu a ardú. Sin a bhfuilimid uilig ag díriú isteach air.

Tá níos mó síceolaíochta i gceist leis seo ná aon rud eile. Caithfear bród agus tine a chur i bholg na ndaoine óga sa dóigh is go bhfuil siad bródúil as an Ghaeilge a labhairt agus sásta Gaeilge a labhairt. Caithfear cumas teanga Gaeilge mhaith a bheith acu agus ansin beidh ceangal acu leis an chéad ghlún eile. Tá seans níos mó ann go mbeidh na daoine sin ag tógáil clainne trí mheán na Gaeilge. Is tionscadal cúpla céad bliain é an Ghaeilge a chur ar ais i mbéal an phobail; mar sin, caithfear smaoineamh ar an tréimhse sin. Táimid uilig ag smaoineamh ar an tréimhse 50 bliain ar dtús ach glacfaidh sé i bhfad níos faide ná sin comhphobal nó Gaeltacht a thógáil. Go pointe tá sé cosúil leis an bhforaois bháistí, nuair a imíonn an teanga agus an cultúir tá sé iontach doiligh iad a chur ar ais díreach chomh saibhir agus a bhí siad roimhe. Sin a táimid ag iarraidh a dhéanamh. D'imigh an Ghaeilge ón cheantar s'againn agus táimid ag iarraidh cibé oidhreacht atá againn ar nós logainmneacha, ainmneacha páirce agus stair na Gaeilge sa cheantar a bhailiú agus a chur chun cinn. Tá oidhreacht ann agus táimid ag ceangal isteach leis an ndúlra, leis an timpeallacht agus leis an stair ó thaobh Dlíthe na mBreithiúna agus an nádúr. Táimid ag ceangal na rudaí sin le chéile. An príomhrud ná díriú isteach ar na daoine óga, iad a dhéanamh bródúil as an nGaeilge agus iad a cheangal leis an timpeallacht, le forbairt comhphobal agus le achan rud a bhaineann leis an chomhphobal.