Dr. Victor Bayda:

Táimid fíorbhuíoch do baill an chomhchoiste as an deis seo ár dtuairimí faoi chúrsaí pleanála teanga laistigh den Ghaeltacht a roinnt leo agus a phlé inniu. Go háitiúil in Uíbh Ráthach, an fhadhb is mó atá ag múnlú cúrsaí pleanála teanga le 70 bliain anuas ná teorainn na Gaeltachta. Leagadh síoa na teorainneacha in 1956 gan aon aird ar an bpatrún sóisalta agus cumarsáide sa phobal - gan aird ar an bpobal, mar a deirfeá - agus níl aon chiall shóisialta leis na teorainneacha sin anois. Tá píosaí den Ghaeltacht ann nach bhfuil ach baile fearainn amháin ann. Níl aon shráidbhaile is fiú a lua fágtha sa Ghaeltacht. Tá scoil i gCathair Dónall 230 m ó theorainn na Gaeltachta ach ní féidir an scoil sin, a bhfuil leanaí ón nGaeltacht ag freastal air, a chlárú mar scoil Ghaeltachta. An scéal céanna sa Choireán, ach 1 km atá i gceist. Tá an séipéal sa Choireán sa Ghaeltacht ach níl an carrchlós atá laistiar de sa Ghaeltacht. Má tá tú ag taisteal ar an bpríomhbhóthar - mórchuaird Chiarraí, no an ring of Kerry - trasnaíonn tú teorainn na Gaeltachta deich n-uaire. Nuair a leagadh síos na teorainneacha in 1956, níor fágadh aon mheánscoil sa Ghaeltacht. Go dtí an lá inniu, níl meánscolaíocht go dtí an ardteist ar fáil trí Ghaeilge sa cheantar. In 1999 nuair a cuireadh le chéile na trí mheánscoil a bhí ann agus nuair a bunaíodh Coláiste na Sceilge, d’éirigh le gníomhaithe teanga sa cheantar aonad lán-Ghaeilge a bhunú ann. Go dtí sin ní raibh aon soláthar meánscolaíochta trí Ghaeilge sa cheantar.

Leis na constaicí seo ar fad, anuas ar titim daonra 40% le 50 bliain agus laigeachtaí eacnamaíochta ag dul siar níos faide ná sin, is míorúilt é go bhfuil aon Ghaeilge fágtha in aon chor in Uíbh Ráthach. In ainneoin na constaicí seo ar fad, ó tosnaíodh an próiseas pleanála teanga tá méadú 10% tagtha ar líon na gcainteoirí laethúla lasmuigh den chóras oideachais i gCiarraí theas, rud a léiríonn an tiomantas atá sa phobal don teanga má léirítear an aird is lú orthu. Ag eascairt as cás Uíbh Ráthaigh, tá ceist againn: más rud é go nglacfadh an pobal an fhreagracht as an teanga, an aidhm atá leis an gcóras pleanála teanga, cén fáth nach ar an bpobal atá na limistéir pleanála teanga bunaithe sa chéad áit? Faoi mar atá, níl iontu ach ceantair Ghaeltachta briste suas i bhfocheantair. Leagadh síos na teorainneacha Gaeltachta 70 bliain ó shin agus ní do chuspóirí pleanála teanga mar a thuigtear anois í a deineadh é.

Leis na blianta tá pobal Uíbh Ráthaigh ag iarraidh teacht ar réiteach éigin ar an fhadhb a cruthaíodh leis an teorainn, le deighilt an phobail. Tapaíodh an deis nuair a fógraíodh Cathair Saidhbhín mar bhaile seirbhíse Gaeltachta, mar is ansin atá na seirbhísí don chuid is mó. Mar atá léirithe, tá tábhacht ar leith le Coláiste na Sceilge, ina bhfuil aonad lán-Ghaeilge go dtí an teastas sóisearach. Ó ceadaíodh an plean agus an maoiniú do Chathair Saidhbhín i mí an Mheithimh 2023, táimid ag fanacht le 11 mí go bhfostófaí oifigeach pleanála teanga ann agus go dtosnódh cur i bhfeidhm an phlean teanga i gceart. Dhein an pobal féin gach a bhféadfaí chun go mbeadh sé á chur i bhfeidhm - cruinnithe, coiste, an comhfhreagras ar fad, an plean a chur le chéile agus a chur faoi bhráid an Aire - agus táimid buíoch gur glacadh leis an bplean. Tá an fanacht ar fad ag cur spiorad an phobail de dhroim seoil.

Le cúig bliana anuas tá sé tugtha faoi deara agam - tá sé ar an eolas ag daoine go háitiúil le blianta - nach dtuigtear na cúinsí stairiúla agus sóisialta seo ar fad lasmuigh den cheantar. Arís agus arís eile agus mé ag plé le heagraíochtaí teanga, bíonn orainn é seo ar fad a mhíniú dóibh. Tá dhá uair an chloig idir Ghaeltacht Uíbh Ráthaigh agus Gaeltacht Chorca Dhuibhne. Is ionann é sin agus turas idir Luimneach agus Baile Átha Cliath, nó níos mó ná turas idir Baile Átha Cliath agus Béal Feirste. Ach mar gheall ar gur sa chontae céanna ar tharla dóibh a bheith, caitear leo mar aonad amháin. Dá mbeidís i ndá chontae, bheadh sé soiléir gur ceart go mbeadh beirt ionadaí ar bhord Údarás na Gaeltachta, mar shampla. Is mar gheall air sin nach nglacaimid leis an gcinneadh atá ann faoi láthair faoi struchtúr bhord Údarás na Gaeltachta. Ní struchtúr daonlathach atá ann sa mhéid is nach dtugann sé seans do mhuintir Uíbh Ráthaigh go toghfaí duine ón gceantar agus go gcuirfí a gcuid riachtanais san áireamh dá bharr. Is mar gheall air sin atáimid ag éileamh go mbeadh ionadaí ag Uíbh Ráthach ar bhord an údaráis seachas ar fochoistí réigiúnda nó a leithéid.

Ba mhaith liom díriú anois ar obair an oifigigh phleanála teanga agus roinnt rudaí a roinnt. Clúdaíonn gach plean teanga líon cuimsitheach réimsí saol an duine: teaghlach, óige, caitheamh aimsire, cúrsaí gnó, ealaín, spórt srl. Is post é seo ina bhfuiltear ag plé le gach grúpa sóisialta sa phobail: ag eagrú imeachtaí agus ócáidí dóibh; ag fáil áisitheoirí, teagascóirí, ealaíontóirí srl.; ag déanamh fógraí; ag riaradh na meáin shóisialta agus na suíomhanna Idirlín; agus ag déanamh grianghrafadóireacht agus scannánaíocht i gcomhair poiblíochta. Bíonn an t-oifigeach ag déanamh teagmháil le gníomhaireachtaí, Ranna agus rannóga, comhlachtaí agus grúpaí pobail. Bíonn sé mar fhreagracht ar an oifigeach pleanála teanga cruinnithe a eagrú, buiséad a bhainistiú, bileoga a dhearadh agus mar sin de. Bíonn air sonraisc a réitiú, cinntiú go n-íocfann na tuismitheoirí as na ranganna ceoil agus ag an am céanna bheith ag smaoineamh ar an bpictiúr mór – ar an mhéid atá ag tarlú sa phobal mór, ar pholasaithe an Stáit, agus ar cén tionchar a bheadh aige sin ar chúrsaí Gaeilge i do cheantar – agus gníomhú dá réir.

Baineann é seo ar fad do na réimsí ar fad a luaigh mé.

Ní féidir le duine amháin a bheith ag plé le gach rud atá luaite anseo, ní h-amháin ó thaobh chúrsaí ama de ach ó thaobh an tsaineolais de atá ag baint le réimse éagsúla. Nuair a deirim go bhfuil daoine sa bhreis ag teastáil chun an obair a dhéanamh i gceart, deirtear liom go bhfuil airgead agam sa bhuiséad chun áisitheoirí a fháil. Ach sin an easpa tuisceana atá luaite agam cheana féin. Tá sé fíordheacair. Uaireanta ní féidir áisitheoirí a fháil in áiteanna cosúil le hUíbh Ráthach mar is ceantar le dlús íseal daonra agus céatadán íseal cainteoirí Gaeilge é, agus níl aon suim ag daoine le saineolas i réimse áirithe agus le scileanna teanga i bpostanna páirtaimseartha.

An tslí a bhfuil post an oifigigh pleanála teanga leagtha amach faoi láthair, is eagrú imeachtaí den chuid is mó atá i gceist seachas comhordú a dhéanamh idir na heagraíochtaí agus na hacmhainní atá ann. Níl struchtúr comhtháite pleanála teanga ann. Níl coinníoll curtha i gconartha maoinithe na n-eagraíochtaí Stáit agus pobail go bhfuil dualgas orthu comhoibriú leis na hoifigigh pleanála teanga. Níl aon riachtanais fiú a bheith i dteagmháil leis an oifigeach pleanála teanga má eagraítear rudaí a mbeadh tionchar acu ar chúrsaí teanga.

Níl ról an oifigigh pleanála teanga scríofa isteach sa chóras. Dá bharr sin, mar shampla, le cúig bliana anuas níl aon chomhoibriú ag tarlú le Comhar Naíonraí na Gaeltachta in Uíbh Ráthach. Dá bharr sin, cé go bhfuil sé i bplean teanga Chiarraí theas, atá faofa ag an Aire, go bhfostófaí oifigeach óige le maoiniú ón mbord oideachais le maoiniú ón Roinn leanaí, diúltaíonn an Roinn leanaí dó sin. Ansin deir ionadaí an údaráis liom gur ceart dom tosnú ar an mbeart sin trí staidéar a dhéanamh ar an éileamh a bheadh ar a leithéid de ról. An chéad rud eile ná go dtagann Foróige, eagraíocht atá ag déanamh obair iontach, isteach sa cheantar agus faightear maoiniú do bheirt fhostaithe go lánaimseartha trí scéim de chuid an Roinn leanaí agus é seo ar fad i mBéarla. Is sampla soiléir é seo den easpa comhtháthaithe, easpa áite daingnithe don phleanáil teanga sa chóras pleanála agus riaracháin agus nach bhfuil aon ról ag an bplean teanga, ag pleanáil teanga nó leis na hoifigigh pleanála teanga sa chóras sin. Cén fáth nach bhfuil an phleanáil teanga mar chuid de phlean, straitéis agus polasaithe gach eagraíocht atá maoinithe ag an Stát?