Ms Sorcha N? Ch?illeachair:

Gabhaim buíochas leis an gcoiste as an gcuireadh teacht os a chomhair. Táim ag súil go mór leis an bplé, cé nach bhfuil ann ach mé féin inniu.

Gach aon mhaidin Déardaoin chím agus airím míorúilt bheag agus mé i mo shuí i m’oifig. Tá m’oifig suite i bpríomhoifig Thuismitheoirí na Gaeltachta ar an gCeathrú Rua, i gcroílár na Gaeltachta, agus an seomra beag ina mbímse suite buailte ar an seomra teaghlaigh atá againn – seomra ina dtagann grúpaí le chéile, ina mbíonn ranganna, ceardlanna agus mar sin de ar bun. Tagann an grúpa “Gligíní” le chéile ann gach aon mhaidin Déardaoin. Seo grúpa spraoi do thuismitheoirí agus leanaí. Ardaíonn sé mo chroí leanaí óga, gan acu ach a gcéad chúpla focal ach go bhfuil na focail sin i nGaelainn, a fheiscint. Seo tuismitheoirí dícheallacha nach bhfuil uathu ach go mbeadh na leanaí sásta agus sláintiúil, agus go dtarlaíonn sé gur i nGaelainn atá a gclann á dtógáil acu.

Míorúilt í seo mar gur slabhra nó nasc é seo, gan bhriseadh, leis na mílte bliain. In ainneoin a bhfuil ag tarlú agus atá tarlaithe sa tír - coilíniú, gorta, imirce, cosc ar labhairt na teanga, brú ó mhór-theanga na cruinne – tá na teaghlaigh seo, go breá nádúrtha i bhformhór na gcásanna agus cinneadh déanta acu i gcásanna eile, ach iad ar fad ar a gcroí dhícheall, ag tógáil a gclann le Gaelainn. Tá teacht aniar ar bun sa Ghaeltacht. Chíonn Tuismitheoirí na Gaeltachta é sin agus tá a fhios agam nach sinne amháin a chíonn é. B’fhéidir go raibh sé riamh ann ach tá sé soiléir agus follasach anois. Tá deireadh na Gaeltachta á thuar le tamall. Nílimid ag séanadh na fírinne, na staitisticí ná na fíricí ach ní féidir na míorúiltí beaga seo a shéanadh ach an oiread.

Chomh maith le Gligíní na Ceathrún Rua bhí sé de phribhléid agam cuairt a thabhairt ar ghrúpa Gligíní eile i mo cheantar dúchais féin i Rinn Ó gCuanach na Déise le déanaí agus grúpa eile tagtha le chéile ansin atá fuinniúil, díograiseach, dúchasach agus mórtasach. Tá grúpa eile againn i nGaoth Dobhair agus nuair a thug mé cuairt orthu sin le déanaí b’iad na seanmháithreacha nó na máithreacha móra is mó a bhí i láthair lena ngarchlann. Ní saibhreas teanga go dtí é. Tá a mhacasamhail á fheiscint againn in áiteanna eile. Tá an scéim “Cuideachta” ar bun againn in áiteanna eile éagsúla ar fud na Gaeltachta. Scéim í seo a thugann teaghlaigh atá ag tógáil a gclann le Gaeilge le chéile ar bhonn limistéir pleanála teanga go háitiúil. Tá fíor-spéis curtha sa scéim seo. Táimid lán go béal i Ráth Chairn, i nGaoth Dobhair agus i gCeantar na nOileán.

Tá grúpaí bríomhaire chomh maith ar Oileán Thoraí, i nDúiche Sheoigeach, i dTuar Mhic Éadaigh, i gConamara Láir - an ceantar a shíneann ó Charna go Ros Muc agus Camus - agus i gCiarraí Theas nó Ceantar Uíbh Ráthaigh. Beidh grúpaí nua ann freisin, roinnt acu atá lán go béal cheana féin agus gan iad fógartha ach le cúpla lá. Beidh na grúpaí nua seo á gcur ar bun ar an gCeathrú Rua, i Maigh Eo Thuaidh nó ceantar Iorrais, agus i dTuaisceart Dhún na nGall go luath. Gheobhainn ceantair eile a lua: Oileán Árann, Cois Fharraige, Corca Dhuibhne, Oileán Chléire agus Múscraí. Teacht aniar. Is léas dóchais agus ábhar misnigh é seo.

Tá tábhacht faoi leith, mar sin, le hÚdarás na Gaeltachta agus leis an mBille seo dá réir. Nó an bhfuil? Tá an méid atá le plé, ó thaobh an bhille féin agus anseo inniu, teoranta go maith más ea, ach tuigim gurb é seo gnó an chomhchoiste seo. Is iad feidhmeanna, cur chuige agus obair an údaráis féin is tábhachtaí dúinne áfach agus faoi mar a chuirfidh sé le caomhnú na míorúiltí beaga seo atá luaite agam; go mór mhór dualgas na pleanála teanga. Cuirfidh mé ceist ag an staid seo. Cén chumhacht atá ag baill bhord an údaráis mar atá, nó mar a bheidh? Cén tionchar atá acu ar obair, ar dhearcadh, agus ar chur chuige an údaráis? Conas a chinntíonn siad go bhfuil an t-údarás ag caomhnú na Gaeilge sa Ghaeltacht? Cén uair dheireanach a d’airíomar ball de bhord an údaráis ag caint go poiblí, seachas an cathaoirleach agus b’fhéidir na baill atá tofa ó na comhairlí contae? Ní thugtar le fios don phobal go minic ach go bhfuil na daoine seo ag ceadú maoiniú agus deontais, agus an-áthas orthu i gcónaí a leithéid a dhéanamh ar ndóigh. Ní scaoiltear isteach na meáin go dtí na cruinnithe fiú. Conas mar a athróidh an Bille seo é sin? An cheist ná an athróidh sé in aon chor é.

Tá spéis faoi leith ag Tuismitheoirí na Gaeltachta sa phleanáil teanga. Ar ndóigh, is é tógaint clainne le Gaeilge bun agus barr na pleanála teanga. Is é seo a bhunús agus tá gach a bhfuil á dhéanamh ag tógaint air sin. Le do chlann a thógaint le Gaeilge sa Ghaeltacht áfach, caithfidh tú teach cónaithe a bheith agat. Seo chugat, más ea, cúrsaí tithíochta agus pleanála. Le do chlann a chothú, níor mhór duit jab a bheith agat, rud a chiallaíonn cúrsaí fiontraíochta, cúrsaí fostaíochta agus cúrsaí tionsclaíochta. Tá seirbhísí pobail an-thábhachtach agus infreastruchtúir cosúil le bóithre, banda leathan agus mar sin san áireamh. Ar ndóigh, tá tacaíochtaí pobail agus tacaíochtaí teanga ann. Áirítear a bhformhór sin in obair an údaráis. Ag dul thar n-ais go dtí an phleanáil teanga, cuirim spéis sa mhéid atá ráite faoi na coistí réigiúnacha sa Bhille seo, agus go bhfuil an chuma ar an scéal gur ag an leibhéal seo a bheifear ag plé leis na cúraimí pleanála teanga atá ar an údarás. Ba dheas é níos mó eolais a fháil faoi seo agus a chinntiú nach maithfear aon chúram pleanála teanga ar an mbord ina iomláine; nach ísliú céime ná stádais don dualgas pleanála teanga é; nach cleas é leis na dualgais atá orthu a chomhlíonadh agus lucht a gcáinte a shásamh agus gan aghaidh mar is ceart a thabhairt ar chúrsaí; nach deis é le cead cainte a thabhairt don phobal agus a gcantal a mhaolú dar leo, ionas ná beidh siad ina ndris chosáin ag an mbord mar is ceart; agus nach leithscéal agus córas é leis an hábhair tábhachtacha dar leo a fhágaint do chruinnithe an bhoird. Ní bheadh sé seo sásúil. Arís, níl mórán eolais tugtha. B'fhéidir gur ábhar é sin don chomhchoiste féin a bhfiosrú a thuilleadh.

Ó thaobh ionadaíocht na mban de, agus táim coinsiasach gur eagraíocht sinn féin a bhfuil tromlach dár bhfostaithe agus tromlach dár gcuid ball ina mná, ba dheas linn ar fad dá mbeadh ionadaíocht chothrom ann, idir fhir agus mhná. Ní tharlaíonn sé sin go nádúrtha, gan tacaíocht, faraor. Níl aon ghanntanas mná misniúla, cumasacha sa Ghaeltacht agus ba mhaith an moladh é fóram faoi leith a bhunú a thabharfadh ugach agus tacaíocht do mhná agus a thabharfadh deis faoi leith dóibh a gcuid ainmneacha a chur chun cinn mar iarrthóirí nó mar chuid de phróiseas ainmniúcháin faoi leith do mhná. Gheofaí tarraingt as an bhfóram seo chomh maith sa chás is nach dtoghfaí an coibhneas ceart idir mná agus fir mar shampla. Ar ndóigh, ní thaitneodh sé leis an uile dhuine seasamh i gcomhair toghchán, fiú agus spéis acu sa jab. Samhlaím go mbíonn níos mó drogall ar mhná seasamh i dtoghchán, mar shampla, mar gheall ar an gcultúr a bhaineann leis i measc rudaí eile. Ní i dtoghchán an údaráis amháin a tharlaíonn nó a tharlóidh sé seo. Rud amháin atá le seachaint más féidir in aon chor é ná jab a thabhairt do bhean mar gheall gur bean í. Ba cheart go mbeadh an ról tuillte aici agus an cumas inti, rud a bhíonn fíor i gcónaí ar ndóigh. Tá sé tarlaithe dúinn ar fad áfach go dtugtar an "token woman" orainn leis an mbonn a bhaint dínn agus le sinn a chiúnú, go háirithe mná atá sásta an fód a sheasamh agus labhairt amach. Ar ndóigh, ní bhíonn aon trácht ar na "token men". Caithfidh mé sin a rá. Deirim libh go bhfuil go leor acu sin thart.

Ar deireadh, luaim an cheist seo faoi Ghaeilge bheith ag na hiarrthóirí. Ceist í seo nár cheart a bheith á plé i ndáiríre. Tuigim gur tharla sé san am atá caite nach raibh comhaltaí boird inniúil sa teanga. Ar shlí, nach ar an gcóras polaitíochta a d’ainmnigh iad ar an gcéad dul síos agus a thacaigh leo, a bhí an locht an uair sin. Tá an chuma ar an scéal go bhfuiltear ag iarraidh cúrsaí polaitíochta a sheachaint an uair seo - agus is maith an rud é sin sa chás seo - agus go bhfuiltear ag iarraidh gníomhaithe pobail a ghríosadh le páirt a ghlacadh sa chóras. Is ag dul i dtreo na háiféise a bheadh sé áfach, iarraidh ar ghníomhaí pobail Gaeltachta scrúdú sa teanga a dhéanamh; go deimhin is masla a bheadh ann i gcásanna áirithe. Tá an Ghaeilge is fearr sa tír, ar domhan, ag roinnt de na gníomhaithe pobail sa Ghaeltacht. Ní mba gá dóibh ach a mbéil a oscailt agus thuigfeadh na bodhair é sin. Is daoine iad nár bhris an nasc nó an slabhra seo ar thagair mé dó i dtús mo chuid cainte agus a sheas lena ndúchas riamh anall. Más ag cuimhneamh ar dhaoine a bheadh ag iarraidh mí-úsáid a bhaint as an gcóras atáthar, níor cheart go mbeadh na daoine cearta thíos leis dá bharr. Chomh maith leis sin, cén chúis go mbeadh coinníollacha á leagan síos ag an gcóras maorlathais, coinníollacha nach féidir leo féin a chomhlíonadh. Ní raibh mé féin in ann leagan Gaeilge de ceannlínte an Bhille seo a fháil ar líne i ndiaidh dúinn cuireadh chun cainte a fháil anseo inniu. Bhí an leagan Béarla le fáil breá éasca. Bhí orm an leagan Gaeilge a lorg ó dhuine de chléirigh an chomhchoiste seo. Thug mé faoi ndeara gur ina dhiaidh sin a fhoilsíodh i nGaeilge iad in aice leis na ceannlínte Béarla ar shuíomh an Rialtais. Chomh maith leis sin, tuigtear dom gur i mBéarla a deineadh teagmháil le daoine a chuir a gcuid ainmneacha chun cinn do bhord an údaráis le déanaí. Níl sa mhéid seo ach mo chuid fiosruithe féin. Fágfaidh mé faoi baill an chomhchoiste iad a dheimhniú nó a bhréagnú. B’fhéidir go mbeifí ag rá go bhfuil an méid seo géar go maith. Cuirim an cheist seo áfach. Cén saghas teachtaireachta a thugann a leithéid do mhuintir na Gaeltachta? Domsa, an rud atá á rá linn ná: "seo leat, déan scrúdú Gaeilge do bhord an údaráis le taispeáint dúinne go bhfuil Gaeilge agat, ach féach, pléifimid leat i mBéarla."

Ag teacht thar n-ais go dtí na míorúiltí beaga mar sin féin agus na "Gligíní" a choimeádann slán mé ó bhuaireamh an tsaoil; na teaghlaigh misniúla na scéime "Cuideachta"; agus an mórtas, an dúchas agus an spraoi. Is orthu seo gur cheart córas uile na Gaeltachta a bhunú agus a dhíriú. Ba cheart go mbeadh a leas agus a mianta a bheith i gcroílár gach aon chinneadh a dhéantar, gach aon chomhrá, gach aon cheist, gach aon phost, gach aon phlean, gach aon Bhille, gach aon iarrthóir, gach aon toghchán, agus gach aon chruinniú. Is iad siúd a sheas leis an teanga riamh anall agus is iad siúd atá ag cothú an tslabhra leis na mílte bliain. Más fúinn an Ghaeltacht a thabhairt slán, is iad na míorúiltí beaga seo slánú na Gaeltachta. Go raibh maith agaibh.