Ms R?is?n N? Chinn?ide:

Gabhaimid buíochas le baill an choiste as an gcuireadh teacht os bhur gcomhair inniu chun Bille um Údarás na Gaeltachta a phlé. Sula gabhaim ar aghaidh, teastaíonn uaim leithscéal a ghabháil thar cheann Mhairéad Ní Fhatharta, cathaoirleach ar mheitheal Gaeltachta Chonradh na Gaeilge, a bhí le bheith linn inniu chomh maith.

Tá tábhacht nach beag ag an údarás do phobal na Gaeltachta, agus caithfear a chinntiú go bhfuil sainscileanna, taithí agus tuiscint ag na comhaltaí le hionadaíocht chuí a dhéanamh ar an bpobal sin. Is céim dhearfach chun tosaigh í go bhfuil na toghcháin don bhord le tabhairt thar n-ais, ach tugann an athmhunlú seo deis do bhaill an choiste freagrachtaí agus cumhachtaí an údaráis a mheas chomh maith agus an dréacht-Bhille os a gcomhair.

Tá na hiarratais phleanála sa Ghaeltacht ag méadú i gcónaí agus le bliain anuas tá fás ollmhór tagtha ar líon na n-iarratas ar mhór-fhorbairtí go háirithe. Tá ceisteanna ag teacht chun cinn maidir le mór-fhorbairtí a thógaint ar mhaithe le tithe sóisialta a sholáthar, agus is gá a bheith ullmhaithe le tabhairt faoi na ceisteanna seo i mbealach a rachaidh chun leasa phobal na Gaeltachta. Tuigeann an choiste go maith an ról lárnach atá ag an bpleanáil tithíochta do chomhdhéanamh sochtheangeolaíochta na Gaeltachta, agus níl an córas reatha ag feidhmiú mar is ceart. Tá difríochtaí suntasacha i bpolasaithe idir na húdaráis áitiúla, mar atá léirithe sna pleananna forbartha éagsúla agus sna hiarratais phleanála atá á gceadú acu. Faoi láthair, tá an phleanáil tithíochta ag teacht salach ar an bpleanáil teanga ach ba cheart go mbeadh an dá chóras i gcomhréir lena chéile. Dá dtabharfaí cumhachtaí agus freagrachtaí tithíochta chuig Údarás na Gaeltachta, thabharfaí cinnteacht, leanúnachas agus soiléireacht do mhuintir na Gaeltachta, agus thabharfaí tacaíocht don phróiseas pleanála teanga. Molaimid go sonrach nach dtabharfaí na cumhachtaí seo do Údarás na Gaeltachta áfach, go dtí go mbeidh daoine atá oilte sa phleanáil teanga agus sa phleanáil fhisiciúil araon réidh le dul i mbun an chúraim. Idir an dá linn, molaimid go bpléifeadh Roinn na Gaeltachta agus Údarás na Gaeltachta go réamhghníomhach le gach iarratas pleanála sa Ghaeltacht agus iad ag tacú le hiarrthóirí le Gaeilge.

Ar ábhar gaolmhar, agus mar atá molta ag Donncha Ó hÉallaithe romham, molaimid go mbeadh cead ag an údarás scaoileadh le talamh atá ina seilbh acu ach nach bhfuil in úsáid acu chun tithíocht shóisialta nó tithíocht inacmhainne a chur ar fáil. Faoi láthair, níl sé ceadmhach don údarás a bheith ag plé le cúrsaí tithíochta agus is srian é seo atá ag cur bac ar iarrachtaí reatha chun tithe sóisialta a sholáthar i nGaeltacht na nDéise, mar shampla. Is féidir féachaint ar thithe incheannaithe do chainteoirí Gaeilge sa Ghaeltacht a thógáil ar thalamh Údarás na Gaeltachta i bhfianaise Airteagal 107 den Chonradh ar Fheidhmiú an Aontais Eorpaigh, a phléann leis an gcosc ginearálta ar chabhair stáit agus na h-eisceachtaí ón gcosc sin. Molaimid go láidir go ndéantar machnamh ar na ceisteanna tithíochta seo agus an Bille á bhreithniú ag an gcoiste.

I dtaobh chomhaltaí an bhoird de, agus an méid sa dréacht-Bhille mar atá faoi láthair, tá cúpla ní an-tábhachtach gur gá a chur san áireamh le cinntiú go bhfuil guth phobal na Gaeltachta le brath ar an mbord, agus go ndéanfar ionadaíocht cheart orthu; ionadaíocht a chuimsíonn gach réimse den tsochaí sna ceantair Ghaeltachta. Fáiltímid roimh an ionadaíocht bhuan atá le bheith ag gach contae Gaeltachta, ach molaimid go mbeidh ionadaíocht bhuan ag na hoileáin Ghaeltachta chomh maith. Maidir leis na toghcháin, molaimid nach mbeadh cead vótála ach amháin ag na daoine a bhfuil cónaí orthu sna ceantair a bhfuil an t-údarás ag feidhmiú iontu maidir le raon iomlán a chuid feidhmeanna, cúrsaí tionscail san áireamh. Ó thaobh na n-iarrthóirí de, cuireann an riachtanas gur gá d’iarrthóir a thaispeáint go bhfuil cónaí buan orthu sa dtoghcheantar sin teorainn daingean ar an líon daoine gur féidir seasamh sa toghchán. Tá go leor daoine de bhunús na nGaeltachtaí, is é sin daoine a rugadh agus a tógadh sa Ghaeltacht áirithe san, a chónaíonn gar don nGaeltacht cé nach bhfuil siad laistigh di, nó atá ag obair sa Ghaeltacht gan a bheith ina gcónaí inti. Leis an gcóras atá molta, bheadh a leithéidí dícháilithe le suí ar bhord an údaráis. Ba cheart meicníocht a chur i bhfeidhm chun deis a thabhairt do na daoine sin a bheith incháilithe má sásaíonn siad na riachtanais seo a leanas: gurb as an nGaeltacht dóibh, go bhfuil cónaí orthu sa dtoghcheantar nó gar do, agus go bhfuil taithí acu a bheith ag obair sa Ghaeltacht. Freisin, má tá iarrthóirí á gcur chun cinn ag na páirtithe polaitiúla sna toghcháin i dhá thoghcheantar nó níos mó, molaimid gur mná iad ar a laghad 40% de na hiarrthóirí a chuirfidh an páirtí chun cinn ar an iomlán.

Maidir leis na comhaltaí ceaptha, má tá siad le bheith ann, molaimid go mbeadh ainmniúchán ón earnáil phleanála teanga, ó Chomhlachas na gComharchumann Gaeltachta agus na gComhlachtaí Pobalbhunaithe; ó Chonradh na Gaeilge; agus ó Chomhdháil Oileáin na hÉireann. Molaimid go mbeadh ar na hionadaithe ó na grúpaí seo riachtanais áirithe a chomhlíonadh agus go mbeadh cónaí orthu sa Ghaeltacht nó gar di; go mbeadh inniúlacht sa Ghaeilge acu atá comhionann ar a laghad le leibhéal B2 ar an bhFráma Tagartha Comónta Eorpach; agus go mbeadh taithí agus tuiscint sodhearfa acu ar cheann amháin de na gnéithe seo a leanas ar a laghad: an phleanáil teanga, cur chun cinn na Gaeilge, fiontraíocht agus cruthú fostaíochta, forbairt phobail, cur chun cinn na n-ealaíon, agus an earnáil teaghlaigh. Má iarrfar ar eagraíochtaí daoine a mholadh nó a ainmniú don phróiseas ceapacháin, ba chóir go mbeadh orthu beirt ionadaithe a mholadh i gcónaí; bean amháin agus fear amháin. I dtaobh dhualgais agus fhreagrachtaí bhord Údarás na Gaeltachta, tá sé ríthábhachtach go mbeadh dualgas reachtúil orthu a bheith réamhghníomhach maidir leis an bpleanáil teanga agus le cur chun cinn na Gaeilge. Gabhaim buíochas le baill an choiste arís as an gcuireadh a thabhairt dúinn teacht os bhur gcomhair inniu, agus bheimis buíoch dóibh ár moltaí a mheas go cúramach agus iad i mbun oibre ar an mBille seo.