Mr. Donncha ? h?allaithe:

Ba mhaith liom buíochas a ghabháil leis an gCathaoirleach agus leis an gcoiste as an gcuireadh seo labhairt leis an gcomhchoiste maidir le ceannteidil an Bhille. Fáiltím an reachtaíocht seo ar chúis an-mhaith ar fad, is é sin go bhfuil daonlathas tábhachtach ó thaobh Údarás na Gaeltachta de. Chun an scéal seo a chur i gcomhthéacs stairiúil, cuireadh an t-údarás ar bun in 1980 tar éis feachtas a thosaigh Cearta Sibhialta na Gaeltachta le húdarás daonlathach a bhunú. Bhí sé seo le teacht i gcomharbas ar Ghaeltarra Éireann. Ní hea go raibh Gaeltarra Éireann chomh dona sin. Rinne an chuideachta sin an t-uafás oibre, obair an-mhaith ar fad, ach bhí gá le gné de Ghaeltarra Éireann a bhí easnamhach a leigheas. I dtosach báire, ní raibh an chuideachta daonlathach agus, mar sin, bhí bearna idir phobal na Gaeltachta agus na daoine a bhí ag déanamh na cinntí ar bhord Ghaeltarra Éireann. Cheap mé go mbeadh sé i bhfad níos fearr go mbeadh ionchur ag pobal na Gaeltachta i gceapadh an bhoird. Cuireadh Údarás na Gaeltachta ar bun ansin le gné dhaonlathach a bheith ann, sa mhéid is go raibh seachtar den 13 bhí ar bhord an údaráis an chéad lá tofa go daonlathach ag pobal na Gaeltachta.

Bhí gné eile ag baint le Gaeltarra Éireann bhí easnamhach chomh maith. Is é sin nach raibh a dhóthain cumhachtaí nó feidhmeanna ag Gaeltarra Éireann le bheith in ann déileáil leis na fadhbanna an-mhóra infrastruchtúir bhí sa Ghaeltacht. Ag an am, bhí cúrsaí an-dona sa cheantar ina bhfuil cónaí orm féin. Ag an am sin ní raibh córas uisce reatha, mar shampla. Is cuimhin liom nuair a bhí mé ag obair le Gaeltarra Éireann ar feadh cúpla mí. Cuireadh isteach mé mar innealtóir agus is é ceann de na jabanna a tugadh dom ná uisce a chur ar fáil do mhonarcha éisc a bhí i Ros an Mhíl mar gheall nach raibh aon uisce reatha le fáil i Ros an Mhíl ag an am, ach bhí monarcha éisc ann. Is deacair monarcha éisc a rith gan córas uisce. Deirtear liom go bhfuil an córas uisce a chuireamar le chéile fós ag obair. Go bunúsach, insím an scéal mar gheall go mbíodh ar Ghaeltarra Éireann déileáil leis na fadhbanna bunúsacha sin, agus é ag iarraidh tionsclaíocht a mhealladh agus a chur ar bun sa Ghaeltacht, agus mar sin de. Tá cuid mhaith de na fadhbanna sin réitithe anois sa mhéid is go bhfuil bunstruchtúr réasúnta maith ó thaobh cúrsaí uisce, cumarsáide, agus mar sin de, inti agus, go bunúsach, tá cuid mhaith de na fadhbanna sin réitithe. Tá fadhbanna i gcónaí i gceantair agus is féidir a bheith cinnte faoi sin.

Faoi láthair, tá fadhb mhór againn maidir le tithíocht. Aisteach go leor, bhíodh Gaeltarra Éireann in ann déileáil leis seo ar bhealach. Thóg an chuideachta seo tithe chun déileáil leis na fadhbanna tithíochta a bhíodh ann mar gheall ar iarrachtaí na cuideachta bainisteoirí a mhealladh chun teacht isteach agus dul i gceannas ar mhonarcha, agus mar sin de, mar nach raibh aon tithíocht shásúil ar fáil i gcuid de na ceantair Ghaeltachta. Thóg Gaeltarra Éireann tithe agus chuir siad talamh ar fáil le go mbeadh daoine eile in ann tithe a thógáil dóibh féin, is iad sin daoine a bhí ag obair dó. Deirtear liom go bhfuil cuid de na tithe sin fós i seilbh Údarás na Gaeltachta mar chuid den oidhreacht, is dócha, a fuair sé ó Ghaeltarra Éireann. Is é an rud is aistí faoi ná nach bhfuil an chumhacht sin ag Údarás na Gaeltachta - níl cumhacht shoiléir ag Údarás na Gaeltachta le go bhféadfadh sé déileáil leis na fadhbanna móra tithíochta mar atá ar fud na tíre, agus sa Ghaeltacht freisin.

Is é an bealach a bhreathnaím ar an scéal seo, go han-fuarchúiseach, ná gurb é an chúis a bunaíodh Gaeltarra Éireann ná chun fostaíocht a chur ar fáil le daoine agus cainteoirí Gaeilge a choinneáil sa Ghaeltacht. Ar an gcaoi sin, d'fhéadfaí inmharthanacht na Gaeltachta a chinntiú dá mbeadh cainteoirí Gaeilge ón nGaeltacht in ann fostaíocht a fháil sa bhaile. D'éirigh thar barr le Gaeltarra Éireann é sin a dhéanamh agus tá éirithe thar barr ag Údarás na Gaeltachta ó thaobh fostaíocht de. Sa cheantar ina bhfuilim féin, is dócha go bhféadfaí a rá go bhfuil lánfhostaíocht ann. Is í an fhadhb atá ann ná nach féidir leis an chuid is mó de na cainteoirí Gaeilge ón nGaeltacht a fhaigheann fostaíocht anois, de bharr obair Údarás na Gaeltachta, cónaí sa Ghaeltacht. Tarlaíonn sé seo mar gheall ar an mbealach nach dtugann cuid de na rialacha pleanála san áireamh na riachtanais speisialta atá ann ó thaobh na Gaeltachta de. Níl bhíonn na comhairlí contae - cinnte i nGaillimh - ag tógáil tithe sa Ghaeltacht. Níl aon pleananna acu tithe a thógáil i gcuid de na ceantair is mó a bhíonn an t-údarás ag cur infheistíocht isteach ann.

Tá easpa mhór ar Údarás na Gaeltachta má tá sé le dul i ngleic leis an ngéarchéim, a raibh an bheirt chainteoirí romham ag caint faoi, sa Ghaeltacht. Tá easpa an-mhór ar a chuid cumhachtaí mura bhfuil sé in ann dul ag plé le cúrsaí tithíochta. Nílim ag rá gurb é an rud atá ag teastáil nó go mbeadh an t-údarás ag feidhmiú mar chonraitheoir tithíochta ach tá sé in ann talamh a cheannach chun monarchana a thógáil faoi láthair agus tá roinnt mhaith talaimh cheana féin i gcónaí ag an údarás de bharr an mhéid a ceannaíodh le linn thréimhse Ghaeltarra Éireann. Tá banc maith talún aige i gcuid mhaith de na ceantair Ghaeltachta. Is cosúil go bhfuil fadhb ann ó thaobh an bhfuil sé ceadaithe, de réir na reachtaíochta mar a sheasann sé, d'Údarás na Gaeltachta a bheith ag cur talamh ar fáil le haghaidh tithíochta, fiú amháin an talamh atá aige faoi láthair. Tá sé thar a bheith tábhachtach, mar sin, go mbreathnófaí freisin ar an ngné sin den Bhille seo, agus a fhiafraí an bhfuil easpa ar na cumhachtaí atá ag Údarás na Gaeltachta. Níl mé ach ag lua an ceann faoi thithíocht mar ceapaim gurb é sin an ceann is mó a sheasann amach domsa agus do na heagraíochtaí lena mbím ag plé.

Murar féidir na cainteoirí Gaeilge sa Ghaeltacht a choinneáil sa Ghaeltacht, táthar ag cailleadh bunchloch na Gaeltachta. Ní hea nach féidir le daoine tithe a thógáil sa Ghaeltacht ach nuair atá deacrachtaí an-mhóra ann, go speisialta do dhaoine óga nach bhfuil mórán acmhainní acu cheana féin, bíonn sé an-deacair dóibh ceithre nó cúig bliana a chaitheamh ag fanacht ar an gcead pleanála. B'fhéidir go dtiocfaidh sé agus b'fhéidir nach dtiocfaidh sé. Tá cásanna ann ina bhfuil daoine diúltaithe trí, ceithre agus cúig uair ó thaobh cead pleanála de. Ag pointe áirithe, caithfidh siad dul ar aghaidh leis an saol agus cinneadh a dhéanamh go mbogfaidh siad isteach go cathair na Gaillimhe nó go háit éigin inar féidir leo teach a cheannach ar phraghas a bheadh siad in ann morgáiste a fháil ina aghaidh. Táimid ag cailleadh go leor de na daoine - cainteoirí Gaeilge a thógfadh a gclann le Gaeilge - a chuirfeadh le inmharthanacht na Gaeltachta mar gheall ar an easpa seo.

Go bunúsach, maidir leis an reachtaíocht atá ar bun anseo agus atá os ár gcomhair, fáiltím roimh an comhdhéanamh atá molta ó thaobh dheichniúr a bheith tofa agus seisear a bheith ceaptha. Tá sé tábhachtach go mbeadh daoine ceaptha mar gheall go mbeadh scileanna áirithe ar bhord Stáit ar bith a theastófaí, agus go mb'fhéidir nach mbeadh na scileanna sin ag daoine a thoghfaí.

Tá sé sin tábhachtach. An t-aon locht amháin a bheadh agam ar an rud atá molta ná nach dtugann sé aitheantas do na hoileáin. Is maith an rud é go bhfuil aitheantas tugtha do na Gaeltachtaí beaga i gCiarraí, i gCorcaigh agus i bPort Láirge. Is maith go bhfuil an t-aitheantas sin tugtha seachas go mbeifí ag malartú ionadaíocht. Faraor, ceapaim gur cheart breathnú an cheart ionadaíocht a bheidh ag na hoileáin Ghaeltachta freisin mar tá a gcuid fadhbanna féin ag na hoileáin nach bhfuil ag na ceantair eile. Go bhfios dom, níl ach cúig oileán i gceist a bhfuil buanchónaithe orthu. Is fiú don chomhchoiste breathnú ar an gceist sin agus ar cén chaoi a bhféadfaí ionadaíocht a thabhairt do na hoileáin.

Maidir le hainmniúchán na ndaoine, is fiú dúinn breathnú ar cén cineál bord a theastaíonn uainn. An bord is mó a d’fheidhmeodh ar mhaithe leis an nGaeltacht agus ar mhaithe leis an údarás a bheith ag feidhmiú mar eagraíocht forbairt pobail ná bord ina mbeadh na baill ag teacht ó earnáil an fhorbairt pobal. Chuige sin, feictear domsa gur mhaith an rud é go mbeadh ról lárnach ag na heagraíochtaí forbartha pobal atá gníomhach sa Ghaeltacht in ainmniúchán na ndaoine a bheadh ag seasamh. An cineál moladh a bheadh agam féin ná go mbeadh clár eagraíochtaí mar sin ag Údarás na Gaeltachta agus le seasamh sa toghchán, go gcaithfeadh tú a bheith ainmnithe ag dó nó trí cinn de na heagraíochtaí pobal sin. Is fearr an chaoi é sin le daoine a fháil ainmnithe seachas a bheith ag braith ar na páirtithe polaitíochta mar a bhí Údarás na Gaeltachta cheana. Ní hé go bhfuil aon locht agam ar na páirtithe polaitíochta. Ar ndóigh, ní hé nár cheart go mbeadh cead ag daoine ó pháirtithe polaitíochta bheith ag seasamh. Le bheith ainmnithe, áfach, is ceart go n-ainmneofaí daoine, ní mar gheall gur ainmníodh iad ag coinbhinsiún de chuid Sinn Féin, Fianna Fáil, nó Fine Gael nó aon pháirtí eile, ach mar gheall go raibh siad in ann trí nó ceithre eagraíocht pobal a fháil a bhí sásta iad a chur chun cinn mar iarrthóirí.

Is ceist achrannach í an cheist cé aige ar cheart cead vótála a bheith acu. Luaigh an tOllamh Ó Thuathaigh romham an cheist seo faoi chathair na Gaillimhe. Ní féidir linn bheith ag fanacht ar athtarraingt ar theorainneacha na Gaeltachta mar caithfidh an Bille seo a bheith rite réasúnta luath. Cé go dteastaíonn sé go gearr go ndéanfaí na teorainneacha a shocrú ar bhonn teangeolaíoch seachas ar bhonn tíreolaíoch, ní próiseas éasca a bheadh ann. Idir an dá linn, d’fhéadfaí breathnú ar an gcás agus an cheist a chur, ar cheart go mbeadh vótaí taobh istigh de chathair na Gaillimhe le daoine a roghnú ar bhord Údarás na Gaeltachta. Ní bhíonn Údarás na Gaeltachta ag plé le chathair na Gaillimhe. Fuair mé deimhniú ó Údarás na Gaeltachta nach bhfuil aon cliantchomhlacht ag an údarás taobh istigh de bhardas chathair na Gaillimhe. Ní bhíodh ag Gaeltarra Éireann ach oiread. Go bunúsach, socraíodh gur faoin Ghníomhaireacht Forbartha Tionscail, IDA, agus Enterprise Ireland a bhí sé deontais a bhronnadh le fostaíocht a chur ar fáil taobh istigh de chathair na Gaillimhe. Tá roinnt de na heastáit tionsclaíochta móra i gcathair na Gaillimhe taobh istigh de theorainneacha oifigiúla na Gaeltachta ach ní bhíonn Údarás na Gaeltachta ag plé leo sin. Tá ceist ann ar cheart go mbeadh vótaí taobh istigh de chathair na Gaillimhe i dtoghchán an údaráis. Molaim go mbeadh sé mar chuid den Bhile go ndéarfaí nach mbeadh vótaí taobh istigh de chathair na Gaillimhe mar chuid de toghchán an údaráis. Dá mbeadh, agus dá mbeadh toghchán an údaráis á rith ar an lá céanna leis na toghcháin áitiúla, agus is cosúil gurb é an aidhm atá ag an Aire ná go mbeadh an dá rud ar siúl ar an lá céanna in 2024, bheadh 10,000 vóta i gcathair na Gaillimhe. Sin níos mó vótaí ná mar a bheadh i nGaeltachtaí na Mumhan ar fad le chéile. Sin níos mó vótaí ná sa cheantar is láidre agus is mó Gaeltachta atá ann, sé sin, ó Bhearna go Cárna. Bheadh níos mó vótaí i gcathair na Gaillimhe ná mar a bheadh ag an gceantar Gaeltachta is láidre a shíneann ó Bhearna siar chomh fada le Cárna. Ní féidir linn ligint do rud mar sin dul ar aghaidh. Tá deis ag baill an choiste a cinntiú sa reachtaíocht nach dtarlóidh sé ar an gcaoi sin.

Luaigh mé an easpa cumhachtaí atá ag Údarás na Gaeltachta faoi láthair maidir le cúrsaí tithíochta. B’fhéidir go bhfuil rudaí eile freisin a bhféadfaí breathnú orthu ó thaobh na feidhmeanna eile a bhféadfadh a bheith ag an údarás. Is cinnte go bhfuil i bhfad níos mó á dhéanamh agus i bhfad níos mó aird dírithe ag Údarás na Gaeltachta ar chúrsaí cultúrtha agus ar chúrsaí teanga ná mar a bhíodh ag Gaeltarra Éireann. Fáiltím roimhe sin. Is faoi Údarás na Gaeltachta atá sé a bheith ag déileáil leis an bpleanáil teanga taobh istigh de na ceantair Ghaeltachta. Ar an gcaoi sin, caithfear breathnú ar an bpleanáil teanga mar fhórsa a fhéadfaí a úsáid ar mhaithe leis an nGaeilge a láidriú taobh istigh de na ceantair Ghaeltachta. An bhfuil an éifeacht is mó á bhaint as an bpleanáil teanga? Tá sé luath fós. Feictear domsa go bhféadfadh i bhfad níos mó éifeachta agus tionchair a bheith ag an bpleanáil teanga ar nósmhaireacht na Gaeilge agus nósmhaireacht na teanga sna ceantair Ghaeltachta éagsúla. Is deacair é sin a shainmhíniú taobh istigh de Bhille Rialtais.

D’fhéadfaí a rá go bhfuilimid 100 bliain ó bhunaíodh an Stát. Ní raibh an Stát i bhfad bunaithe nuair a bunaíodh Coimisiún na Gaeltachta in 1925 agus nuair a cuireadh an tuairisc le chéile in 1926. Is ansin a sainíodh, don chéad uair riamh, cá raibh an Ghaeltacht. An uair sin, bhí dhá Ghaeltacht láidre - mura raibh trí cinn - i gContae an Chláir. Bhí ceantair Gaeltachta thart ar Carraig an Chabhaltaigh i ndeisceart an chontae; thart ar Dúlainn in iarthar an chontae; agus thart ar Baile Uí Bheacháin i dtuaisceart an chontae. Níl aon Ghaeltacht anois i gContae an Chláir. Tá go leor caillte againn le 100 bliain anuas ó thaobh na Gaeltachta de. Tá figiúirí luaite ag an Ollamh Ó Giollagáin romham agus bheinn ag teacht leo sin. Ceann do na hataí a bhíonn á chaitheamh agam ná mar thaighdeoir a bhíonn ag coinneáil súil ar fhigiúirí daonáirimh agus mar sin de, agus ar céard atá ag tarlú ó thaobh úsáid na Gaeilge sna ceantair Ghaeltachta. Tá na figiúirí atá againn faoi láthair beagáinín as dáta. Beidh figiúirí nua ag teacht chugainn ag deireadh na bliana seo ón daonáireamh a tógadh in 2022. Seans maith go léireoidh na figiúirí sin freisin go bhfuil creimeadh eile tarlaithe don Ghaeltacht. Caithfimid deireadh a chur leis an gcreimeadh seo mar táimid, mar a dúirt an tOllamh Ó Giollagáin, ag caint ar thart ar 20,000 duine ar a mhéid atá ina gcónaí i gceantair ina bhféadfaí a rá go bhfuil an Ghaeilge go nádúrtha, go horgánach, á úsáid.

Is féidir linn géilleadh don éadóchas agus gan tada a rá. Tá seans maith go bhfuil go leor daoine ag géilleadh don éadóchas ach níl an rogha sin againn. Ar bhealach, tá sé beagáinín cosúil le téamh an domhain agus an ghéarchéim aeráide agus mar sin de. Ní féidir linn géilleadh. Níl aon rogha againn. Ní féidir linn géilleadh don éadóchas. Sa chás seo freisin, ní féidir linn géilleadh don éadóchas. Tá mé ag ceapadh gurb é an rud a chaithimid a dhéanamh ná breathnú go fuarchúiseach ar an straitéis atá againn faoi láthair agus é a athrú le go mbeidh sé níos éifeachtaí agus go mbeidh an t-údarás níos éifeachtaí. Níl aon dabht ormsa ach gurb é Údarás na Gaeltachta an foras is tábhachtaí ó thaobh na Gaeltachta de. Ní hamháin go bhfuil sé tábhachtach ó thaobh na heacnamaíochta de, ach tá sé thar a bheith tábhachtach ó thaobh an chultúir agus mar sin de. D’fhéadfainnse go leor lochtanna a fháil ar Údarás na Gaeltachta ach ag deireadh thiar thall, táimid ag braith air, thar aon dream eile, leis an nGaeltacht a choinneáil beo mar theanga orgánach sna ceantair ina bhfuil sí fós á húsáid. Níl mé gan dóchas ó thaobh an méid a fheicimse. Mar a dúirt mé, ceann de na hataí a bhíonn orm ná mar thaighdeoir a bhíonn ag breathnú ar fhigiúirí agus mar sin. Ceann de na cúiseanna a bheinn dóchasach ná an t-athrú atá tarlaithe mar shampla thíos i Rinn Ó gCuanach i bPort Láirge. Is é an t-aon Ghaeltacht a thaispeáin go raibh méadú sa líon cainteoirí Gaeilge laethúla taobh amuigh den chóras oideachais idir an dá daonáireamh a rinneadh in 2011 agus in 2016.

Bhí titim mór ann chuile áit eile. Bhí titim an-mhór ar fad i nDún na Gall, áit ina raibh titim de 1,000 duine sa líon cainteoirí Gaeilge taobh amuigh den chóras oideachais. Bhí 1,000 duine níos lú, tar éis don daonra ardú i nGaeltacht Dhún na nGall, a dúirt sa daonáireamh in 2016 go raibh siad ag úsáid na Gaeilge go laethúil taobh amuigh den chóras oideachais ná mar a bhí in 2011. Mura bhfuil sé sin mar chomhartha dúinn go gcaithfear dul i ngleic leis an bhfadhb, níl aon chomhartha eile ann.

Iarraim ar an gcomhchoiste na moltaí éagsúla atá tagtha ó na daoine éagsúla a chur aighneachtaí chuige a thabhairt ar bord. Fáiltím roimh an mBille seo agus iarraim ar an gcomhchoiste é a fheabhsú le go mbeidh Údarás na Gaeltachta ina fhoras níos éifeachtaí, níos fearr, agus níos dírithe ar an bhfadhb atá ann, is é sin, an ghéarchéim teanga atá sna ceantair Ghaeltachta, agus nach mbeidh sé ina áisíneacht le poist a chruthú amháin ach go mbeidh sé ina áisíneacht le forbairt pobal a dhéanamh sna ceantair Ghaeltachta, go speisialta sna ceantair Ghaeltachta ina bhfuil an Ghaeilge fós in úsáid mar theanga i measc sciar áirithe den phobal.