Professor Gear?id ? Tuathaigh:

Gabhaim buíochas leis an gCathaoirleach as cuireadh a thabhairt dom teacht i láthair an chomhchoiste inniu. Glacaim leis gurb é is cuspóir ag an leasú seo cur le héifeachtacht Údarás na Gaeltachta i gcomhlíonadh a chuid dualgas agus cúram an bunphobal Gaeltachta a neartú agus a bhuanú. Baineann an leasú seo le gné amháin den mhórchuspóir seo, is é sin, gné an rialachais. Go sonrach, baineann an leasú leis an bpróiseas ceapacháin chuig an údarás agus le ballraíocht agus comhdhéanamh bhord an údaráis. Is gné thábhachtach, ach teoranta, í seo d’fheidhmiú an údaráis. Beidh a bhfuil le rá agam anseo dírithe, den chuid is mó, ar a bhfuil i gceist ag an leasú áirithe atá faoi chaibidil.

Ní féidir, áfach, leasú faoi leith ar reachtaíocht ar bith - an cuspóir atá aige; an tionchar agus an éifeacht a d’fhéadfadh a bheith aige - a mheas in vacuo, gan comhthéacs tagartha agus tuisceana níos leithne a bheith á chur san áireamh againn. Sa chás áirithe seo atá faoi chaibidil, feidhmiú Údarás na Gaeltachta, díreoidh mé aird ar dhá phointe mar phríomh-eilimintí den chomhthéacs tuisceana agus tagartha seo, mar atá ráite ag an Ollamh Ó Giollagáin.

Is é an chéad phointe ná síorchreimeadh na Gaeltachta mar bhunphobal teanga thar thréimhse fhada. Tá an próiseas creimthe ag brostú go síoraí seasta le breis is 50 bliain anuas. Beidh eolas maith ag baill an chomhchoiste ar na cúiseanna iomadúla agus na cúinsí éagsúla leis an gcreimeadh seo - mar shampla, leathnú bruachbhailteach lárionaid uirbeacha isteach sna ceantair Ghaeltachta, tríd is tríd, gan beann ar iompar nó ar chleachtais teanga. B’fhéidir gurb é cathair na Gaillimhe an sampla is drámatúla de sin. Tá athraithe tagtha ar an bpatrún nó ar threochtaí lonnaíochta sa Ghaeltacht de bharr tithe saoire agus tithe samhraidh, agus athrú dá réir ag teacht ar iompar agus ar chleachtais teanga sna limistéir Ghaeltachta. Ba mhaith liom a lua freisin ollthionchar an Bhéarla trí na mórmheáin chumarsáide; cleachtais ghnó idir mhiondáil, mhórdháil agus eile; tionchar an mhaorlathais áitiúil, náisiúnta agus idirnáisiúnta; agus éifeacht pholasaithe Stáit, beartaithe nó neamhbheartaithe.

Is é an dara pointe ná cumhachtaí agus cúraim an údaráis. Ar leor iad nó an bhfuil siad lánoiriúnach chun dul i ngleic le géarchéim phráinneach na Gaeltachta nó chun bunchuspóir an údaráis san fhadtéarma - is é sin, neartú agus buanú an bhunphobail teanga - a bhaint amach? Tá athraithe áirithe déanta a bhí rianaithe sa tuarascáil ag Coimisiún na Gaeltachta in 2002.

Is ceisteanna móra iad na ceisteanna seo, ceisteanna a théann i bhfad níos faide agus níos leithne amach ná téarmaí an Bhille um Údarás na Gaeltachta (Leasú), 2022 atá á iniúchadh anseo inniu. Ach, ar bhealaí éagsúla, luíonn téarmaí an Bhille faoi scáth na mórcheisteanna úd. Mar shampla, is ceist íogair í cé aige a mbeidh vóta i dtoghcháin do bhallraíocht ar Údarás na Gaeltachta i limistéir atá go hoifigiúil sa Ghaeltacht, ach a bhfuil pobal láidir Béarlóirí, daoine nach bhfuil Gaeilge acu nó atá ar bheagán Gaeilge, tar éis lonnú iontu, ar nós bruachbhailte ar imeall chathair na Gaillimhe.

Is é sin le rá, is deacair breithiúnas cóir, meáite a thabhairt ar an gcóras agus ar an gcead vótála i dtoghchán don údarás gan teorainneacha na Gaeltachta, mar atá siad faoi láthair, a bheith dá scrúdú go dian. Is ceist í atá casta agus conspóideach.

Arís, agus baill boird a bheith á dtoghadh agus á n-ainmniú, má táthar ag iarraidh a dheimhniú go mbeidh fáil ar an gcineál saineolais agus sainthaithí is fearr a oiriúnódh don údarás, is léir go mbeadh réimse cumhachtaí agus raon cúram an údaráis féin le cur san áireamh. Is é atá á rá agam, is dócha, ná, gur mithid don Oireachtas, don Aire, don Rialtas agus, de réir mar is cuí, don chomhchoiste seo, iniúchadh agus measúnú níos leithne agus níos cuimsithí a dhéanamh ar theorainneacha na Gaeltachta agus ar chumhachtaí agus chúraim an údaráis, má tá ról, feidhmiú agus tionchar Údarás na Gaeltachta le tabhairt chun lán-éifeachtachta. Arís molaim an struchtúr feidhmithe a bhí ag bord Choimisiún na Gaeltachta in 2002 agus b'fhiú go mór dul ar ais agus breathnú air sin maidir le feabhas a chur ar an struchtúr feidhmithe go ginearálta inar féidir ról Údarás na Gaeltachta a mheas agus a bheartú. Idir an dá linn, áfach, tá dréacht-Bhille ós ár gcomhair agus is chuige sin a fuaireamar cuireadh teacht i láthair agus labhairt leis an gcomhchoiste inniu.

Tá an Bille agus an leasú seo bunaithe, cuid mhaith, ar phrionsabal na h-ionadaíochta dírí. De réir an Bhille, tiocfaidh méadú ar bhallraíocht an údaráis ó 12 to 16, agus beidh móramh de bhord an údaráis, deichniúr den 16 bhall, tofa go díreach agus go daonlathach ag pobal na Gaeltachta, an seisear eile ainmnithe ag an Aire cuí. Is cóir a rá gur socraíodh an múnla ionadaíochta atá i bhfeidhm faoi láthair faoi Acht 2012 agus an Stát i ngreim ag cúinsí eisceachtúla, faoi scáth na tubaiste móire airgeadais a chroith na margaí airgeadais domhanda sna blianta i ndiaidh 2008, agus a d’fhág an Rialtas in Éirinn, dála rialtais in go leor tíortha eile, ag déileáil le géarchéim airgeadais agus eacnamaíochta nach bhfacthas a leithéid le fada. Bhí caint ar feadh tamaill ar scata áisíneachtaí agus forais Stáit, an t-údarás ina measc, a bheith le scor ar fad. Níor tharla san, ach cuireadh trom-chiorruithe i bhfeidhm, athraíodh comhdhéanamh an údaráis agus cuireadh deireadh le toghcháin mar mhodh ceapacháin do bhaill an údaráis. Bhí díomá ar fhormhór na gceannairí pobail sa Ghaeltacht agus formhór na dtráchtairí a raibh cur amach acu ar chás agus ar riachtanais na Gaeltachta faoin gcinneadh seo deireadh a chur le toghcháin don údarás, bíodh is gur thuigeadar go maith priacal airgeadais an Stáit ag an am. Ba dhóigh le duine, mar sin, go gcuirfí fáilte go forleathan anois roimh fhilleadh na dtoghchán mar ghné de mhodh ceapacháin an údaráis.

Ag féachaint ar na sonraí atá sa leasú, maidir le toghcheantair, le méadú ar líon iomlán na mball ar an mbord ó 12 go 16 agus naonúr díobh a bheith tofa, fágann moltaí an leasaithe seo go mbeidh ionadaí tofa amháin ar a laghad ag gach ceantar Gaeltachta, na cinn bheaga san áireamh. Dul chun cinn áirithe é seo ar na socruithe a bhí i bhfeidhm roimhe seo le grúpáil agus babhtáil ionadaíochta i measc na nGaeltachtaí beaga. Arís, tá an coibhneas idir líon na mball tofa, deichniúr, agus líon na mball ainmnithe ag an Aire, seisear, sásúil.

Déanaim tagairt, áfach, don nóta mínithe. Níl tagairt ar bith sa dréacht faoi láthair do choibhneas nó chothroime inscne ach amháin gur fágadh é sin faoin gcomhchoiste teacht ar bhealaí. Is rud é sin nach mbeidh éasca mar, má chuirtear san áireamh dáilcheantar nó toghcheantar le hionadaí amháin, agus arís eile nach mbeidh páirtí ag ainmniú na n-iarrthóirí ach ceannairí pobail a bheidh á gcur féin chun cinn; beidh seift ag teastáil chun cothroime nó coibhneas sásúil inscne a bhaint amach mar a theastófaí. Ní bheidh sé éasca agus cead vótáil a bheith mar atá.

Maidir leis na toghcheantair nó na toghlaigh, tá ciall leis an moladh nach bhfágfaí na Gaeltachtaí beaga gan ionadaí tofa dá chuid féin a bheith ag gach ceann díobh. Ach, ar bhonn daonra, fairsinge agus tíreolaíochta an limistéir Ghaeltachta, an bhfuil beirt do Dhún na nGall réasúnta? Cuirim an cheist sin.

Maidir le cáilíochtaí iarrthóirí do bhallraíocht don údarás, pé acu trí thoghchán nó trí roghnúchán, tá an fhoráil go gcaithfidh siad íoschaighdeán Gaeilge a léiriú ciallmhar má tá gnóthaí an údaráis le reáchtáil go hiomlán trí Ghaeilge, mar ba chóir. Sonraítear, mar íoschaighdeán, B2 de réir Comhchreat Tagartha na hEorpa um Theangacha. Tá ceist agam. An gá an sonrú seo a bheith chomh beacht, nó, an bhféadfaí nath mar "nó a chomhionann" a chur leis an bhforáil? Nó, cuirim i gcás, an mbeidh teastas ag teastáil don léiriú cumais seo?

Maidir le hainmniú an chathaoirligh ag an Aire, b'fhéidir gur fiú machnamh arís ar a bhfuil i gceist sa dréacht-leasú, mar atá sé. An é atá i gceist gur féidir an cathaoirleach a ainmniú as measc baill uilig an bhoird, an 16, mar atá sa dréacht-Bhille (leasú) faoi láthair, nó as measc an tseisir ball a ainmneoidh an tAire? Dá mba ea gur comhairle contae a bhí i gceist, bheadh an cathaoirleach á thoghadh ag baill uilig na comhairle agus iad sin ar fad tofa. Ach ní mar sin le hÚdarás na Gaeltachta, mar go mbeidh an cathaoirleach á ainmniú nó á hainmniú ag an Aire. Más ball tofa de bhord an údaráis a bheadh á ainmniú nó á hainmniú mar chathaoirleach, is féidir, agus ní chuirfidh mé níos treise ná sin é, go gcruthódh a leithéid de cheapachán conspóid agus deacrachtaí nach gcuideodh le feidhmiú éifeachtach an údaráis. An féidir go mbeadh ciall lena shonrú go neamhbhalbh gur as measc na mball ainmnithe, an seisear a ainmneoidh an tAire, a roghnóidh an tAire an cathaoirleach?

Maidir le foráil 1(d), nach mbeidh "aon duine ar comhalta d’údarás áitiúil iad, comhalta de cheachtar Teach de chuid an Oireachtais, nó de Pharlaimint na hEorpa incháilithe chun suí ar bhord an Údaráis", tá ciall leis an bhforáil seo le nach mbeadh trasnú tosaíochtaí nó coinbhleacht cuspóra ag cur isteach ar obair an údaráis.

Maidir le foráil 1(e), go mbeidh comhaltaí teoranta do dhá théarma ar a mhéad ar an mbord, tuigim cén fáth go gceapfaí gur rud sláintiúil é d’eagraíocht ar bith fuil agus fuinneamh úr, in éineacht le tuairimí, taithí agus léargais nua, a bheith ag teacht isteach inti ar bhonn leanúnach. Agus é sin ráite, níl cosc, ceangal ná coinníoll den chineál seo i bhfeidhm i gcás daoine atá á gcur féin chun cinn mar iarrthóirí i dtoghcháin do bhallraíocht sna húdaráis áitiúla, do Thithe an Oireachtais ná do Pharlaimint na hEorpa. An bhfuil cúis ar bith nó faoi leith go mbeadh ceangal speisialta ar iarrthóirí agus ar vótálaithe na bpobal Gaeltachta agus ionadaithe á dtoghadh d’Údarás na Gaeltachta?

Maidir le ceann 5, foráil 3, ag tagairt do na coistí réigiúnacha, péire atá molta sa dréacht-leasú. Ní léir cén bonn nó critéir ar a bhfuil an moladh áirithe seo bunaithe maidir le huimhir na gcoistí réigiúnacha ná an bealach ina rinneadh an comhiomlánú don dá choiste. Ní féidir gur ar bhonn daonra a socraíodh an ghrúpáil. An ar bhonn tíreolaíochta atá sé bunaithe - Leath Cuinn agus Leath Mogha, más ag dul i bhfad siar atáimid chun é sin a aimsiú? D’fhéadfaí a rá gur grúpa “nádúrtha” é grúpa de Ghaeltachtaí na Mumhan, cuirim i gcás. Ar an lámh eile, is iad Gaeltacht na Gaillimhe agus Gaeltacht Dhún na nGall an dá Ghaeltacht is mó sa Stát ó thaobh daonra agus limistéir de; agus tá oileáin mhara acu araon. Is fada an t-achar ó Thoraigh go Ráth Chairn.

Lena chois sin ar fad, i gcomhthéacs chúram an údaráis i réimse na pleanála teanga, tuigfidh baill an chomhchoiste seo ón bhfianaise atá curtha ar fáil le tamall ag saothar saineolaithe sa tsochtheangeolaíocht go bhfuil cúinsí logánta ag an micrealeibhéal, fiú amháin, cinniúnach le haghaidh cheapadh na mbeart a threiseoidh na bunphobail Ghaeilge sna ceantair éagsúla Ghaeltachta, idir bheag is mhór, lag agus láidir. Is féidir gur fearr a d’fheilfeadh struchtúr fo-choistí níos solúbtha chun dul i ngleic le riachtanais na bpobal Gaeltachta agus chun cuspóirí an údaráis a bhaint amach. Is í an cheist, más ea, ná seo: an bhfuil an fhoráil seo faoi uimhir agus chomhdhéanamh na gcoistí réigiúnacha ró-righin? Fillim arís ar thuarascáil Choimisiún na Gaeltachta nuair a bhí teacht ar rud a bhí bunaithe ar théamaí agus ar phríomh-eilimintí seachas ar an rud réigiúnach.

Arís eile, le cead an Chathaoirligh, is féidir linn smaoineamh ar chás na nUltach agus ar na ceangail idir Ghaeltacht Dhún na nGall agus na pobail atá ag fás sna Sé Chontae. B'fhéidir go mbeadh struchtúr solúbtha coistíochta níos fearr don dinimic fhorbartha ar mhaithe le daoine a fheiceáil. Bheadh rud le scríobh faoi seo ach, arís, an bhfuil an rud atá ann faoi láthair bunaithe ar an scéal mar a bhíodh ró-righin, is é sin díreach dhá choiste, agus iad deighilte de réir réigiún agus grúpála?

Ní theastaíonn uaim dul chun leadráin, a Chathaoirligh.

Tá an dornán ceisteanna atá ardaithe agam anseo dírithe – den chuid is mó go heisiach agus is cóir iad a bheith - ar a bhfuil sonraithe sa dréacht-Bhille seo. Faoi mar a dúirt mé ag tús an phíosa seo, tá gá le hathbhreithniú níos cuimsithí, níos radacaí agus níos dúshlánaí ar theorainneacha na Gaeltachta agus ar chur chuige straitéiseach an Stáit i leith neartú agus buanú an bhunphobail teanga sa Ghaeltacht. Bheinn ag teacht leis an gcainteoir a tháinig romham, an tOllamh Ó Giollagáin, maidir leis seo. É sin a bheith déanta, nó mar chuid d’athbhreithniú dá short, bheadh dealramh le grinn-iniúchadh ar ról, cumhachtaí agus cúraim Údarás na Gaeltachta i gcur chun cinn na straitéise sin. Idir an dá linn, agus i dtreo is nach mbeadh aon rian den mhéarfhadachas i gceist, is céim chun cinn í an Bille um Údarás na Gaeltachta (Leasú), 2022 chun seasamh, dlisteanacht agus, i gciall bhunaidh an fhocail sin “údarás”, údarás an údaráis i súile an bhunphobail Gaeltachta a mhéadú agus chun a éifeachtacht a neartú.