Professor Conch?r ? Giollag?in:

Cuirim mo bhuíochas in iúl do bhaill agus do Chathaoirleach an chomhchoiste as cuireadh a thabhairt dom labhairt leo inniu. Sa chaint seo, déanfaidh mé anailís chriticiúil ar chúinsí na Gaeltachta agus moltaí dearfacha ina dtaobh freisin.

Is é an ní is suntasaí faoi staid chomhaimseartha na Gaeltachta an leisce fhorleathan i measc an státchórais an fhírinne lom a admháil. Ní údar iontais é mar sin easpa éifeachta an chórais reatha in aghaidh chreimeadh deireadh ré na Gaeltachta. Ní fhéadfadh rath a bheith ar chóras nach bhfuil bunaithe ar dhiagnóis stuama ar an bhfadhb a bhfuiltear i ngleic léi. In ainneoin na dtacaíochtaí oifigiúla ar fad, tá an pobal agus a gcuid foras sáinnithe i bhfáinne fí an dul amú oifigiúil. Séantar an fhadhb agus cuirtear bac ar bheartas ciallmhar in aghaidh na faidhbe.

Sula ngabhfaimid níos doimhne i ndála na Gaeltachta comhaimseartha, ní mór a admháil go ndearna an Stát iarrachtaí fónta feabhas ar a chur ar chinniúint na nGael. I measc na n-éachtaí ba shuntasaí a raibh lámh ag na forais Stáit iontu, tá an tacaíocht leanúnach a tugadh do chothú líon mór cainteoirí dara teanga Gaeilge. Údar mórtais go deimhin, ach is é an bród oifigiúil céanna faoi rathúnas na bhfoghlaimeoirí dara teanga is cúis le cuid den mharbhsháinn reatha. Tá leas á bhaint as forás in earnálacha áirithe oifigiúla leis an bhfírinne a cheilt faoi chroí-réimse atá cinniúnach d’inmharthanacht mhionteanga, is é sin seasmhacht an phobail dúchais urlabhra. Go simplí, faoi réir cúinsí reatha sóisialta an status quo, níl an Ghaeltacht mar atá sí inmharthana. Mar sin, de réir mar atá cúrsaí faoi láthair, is cosúil go bhfuil fócas pleanála teanga an státchórais teoranta do spéiseanna cainteoirí Béarla sa Ghaeilge dara teanga. Is é príomhsprioc an Stáit tosaíocht a thabhairt do na foghlaimeoirí Gaeilge; fágann sin go bhfuil straitéis fhaillíoch á feidhmiú i leith na Gaeltachta.

I bhfianaise neamhaird leanúnach an státchórais ar thátal agus ar mholtaí na dtuarascálacha taighde, is é dearcadh an chraicinn is a luach atá le sonrú ar chur chuige an státchórais sa Ghaeltacht. Ní fhéadfadh tacaíochtaí na bhforas Gaeltachta a bheith ábhartha do riachtanais reatha na Gaeltachta a fhad agus atá neamhaird á déanamh ar fhírinne shóisialta na nGael. Iarsma de Ghaeltacht in éagmais an phobail stairiúil Ghaelaigh an t-aon toradh a bheidh ar an díréir oifigiúil seo.

Sa treocht dhoshéanta chun na hiar-Ghaeltachta, maithfidh an comhchoiste dom é má chuirim meafar an Titanic ag obair sa díospóireacht faoi thoghchán Údarás na Gaeltachta. Cén mhaith babhtáil thimpeall ar ionadaithe bhord an údaráis nuair atá an Ghaeltacht thrí chéile ag déanamh ar chnap mór leac oighir? Is é leasú ó bhonn ar chur chuige iomlán an Stáit sa Ghaeltacht a theastaítear seachas plé teoranta orthu siúd a dhéanfaidh ionadaíocht ar status quobeagfhiúntais.

Ós é go bhfuil pobal Gaelach na Gaeltachta teoranta anois do thart ar 20,000 míle duine, ní bhaineann ach an cúigiú cuid de dhaonra na Gaeltachta oifigiúla le ceantair a bhfuil bonn sóisialta le labhairt na Gaeilge iontu. Sa chás seo, beidh baill tofa bhord an údaráis ag déanamh ionadaíochta ar cheathrar as pobail Bhéarla na Gaeltachta in aghaidh duine amháin a bhaineann le ceantar Gaelach. Seo daonlathas lucht an Bhéarla san eagraíocht a cruthaíodh do na Gaeil. Cá bhfágfar daonlathas na nGael sa toradh seo? Ní fhéadfadh éifeacht dhearfach a bheith ag Gaeil ar a gcuid cúinsí deacra féin nuair atá tosaíocht mar seo á tabhairt do riachtanais chainteoirí Béarla ar fhéiniúlacht na Gaeltachta.

Mura mbeifear in ann dul i ngleic leis an bpríomhcheist – inmharanacht an phobail Ghaelaigh – is é cúram Potemkineach a bheidh roimh na forais Ghaeltachta chun ceilt a dhéanamh ar an scrios atá á dhéanamh ar bhonn sóisialta na Gaeilge dúchais. Go simplí, tá na tuiscintí is bonn do na leasuithe reachtúla rómhór as dáta ó thaobh chomhdhéanamh agus dhaonra na Gaeltachta de le leas a dhéanamh. Sa choibhneas cumhachta seo idir cainteoirí gníomhacha Béarla agus Gaeilge, ní bheidh san atheagar ar bhord an údaráis ach sampla eile de dhíchumhachtú na nGael ina limistéar féin, is é sin, an eagraíocht Ghaeltachta ag bainistiú teacht i dtreis an Bhéarla sna limistéir Ghaelacha.

Seo próiseas a thosaigh tamall ó shin. Áitím go bhfuair a raibh ann de chur chuige Gaelach an Stáit bás in 2010 nuair a feidhmíodh an straitéis 20 bliain don Ghaeilge. Ní hamháin gur léiríodh inti míléamh na Ranna ar riachtanais na Gaeltachta, ach réamhléiríodh gurbh é bonn tuisceana na bhfoghlaimeoirí Gaeilge seachas dúshláin an phobail dúchais Ghaeilge a mhúnlódh forálacha Acht na Gaeltachta, 2012. Go hachomair, b’ionann seo agus aimhleas a dhéanamh ar chainteoirí Gaeilge na Gaeltachta le freastal a dhéanamh ar riachtanais cainteoirí eile Gaeilge. Choinneodh an straitéis dé i soláthar eagraíochtúil na Gaeilge in ainneoin imeacht as an phobail urlabhra. Sa mhéid sin, ba pholasaí árachais sochtheangeolaíochta a bhí sna leasuithe le cúiteamh a dhéanamh ar athrú urlabhra na Gaeltachta go Béarla trí thionscadail éagsúla dara teanga a threisiú.

Ó thaobh chur chuige reatha an státchórais sa nGaeltacht, tá fadhbanna polaitiúla agus míthuiscintí anailíse araon ag plúchadh acmhainn an phobail dul i ngleic lena ngátar. D’fhógair an t-iarAire, Pat Carey, blianta ó shin gur bhraith sé go raibh an straitéis chomh marbh le hArt; toradh ar mhífheidhmiúlacht iontógtha nó inbuilt obsolescence na straitéise, is dócha. Fágann sin go léir go bhfuil na forais Ghaeltachta ag féachaint le leas na bhfoghlaimeoirí Gaeilge a dhéanamh seachas feidhmiú ar son leas na nGael dúchais. Ní raibh de thionchar ag an dua a caitheadh leis an straitéis agus leasú an Achta ach an pobal a threorú ar ais chun an status quo.

Géilleadh do cheannas sochaíoch an Bhéarla in Éirinn, faoi réir brúnna móra sóisialta agus polaitiúla. Is é seo is cionsiocair le mísheasmhacht na Gaeltachta. Is i mbeartais stuama shóisialta agus pholaitiúla, mar sin, a gheofar an t-aon dóchas a bheidh i ndán don phobal Gaelach. Siar sna 1980idí, chuir scoláire mór an mhionteangachais, Joshua Fishman, fainic ar lucht na Gaeilge agus ar mhionlaigh teanga eile gan ródhóchas a chur i mbeartais shiombalacha ardréime Stáit nó i mbeartais bheaga áitiúla. Is trua nár éisteadh lena chomhairle agus dlús ní b’fholláine ag an bpobal Gaelach ag an tráth úd. Go simplí, san aird oifigiúil seo ar bheartais ardréime, níl cúram á dhéanamh do na riachtanais struchtúrtha agus chórasacha a dhéanfadh leas na forbartha pobail i measc na nGael.

Níl an pobal Gaelach dall ar a gcás féin ná dúr faoi dhioscúrsaí fáin ardréime an státchórais agus i gcuid de na ranna ollscoile. In ainneoin iarrachtaí mórchroíocha na n-oifigeach pleanála teanga, tuigtear freisin nach bhfuil in ócáidí beaga áitiúla Gaeilge ach sop in áit na scuaibe nuair a theastaíonn athnuachan mhór struchtúrtha agus straitéise. Mura dtabharfar aghaidh ar riachtanais shóisialta agus pholaitiúla na nGael, ní bheidh i bpolasaithe reatha Gaeilge ach reitric fholamh gan bhrí in aghaidh Bhéarlú deiridh na Gaeltachta.

Seo siondróm falsa “dhul chun cinn na Gaeilge” ag an am céanna agus atá laghdú suntasach á dhéanamh ar chumas na nGael a bpobal urlabhra féin a chosaint.

Gan fianaise shóisialta na nGael a thabhairt san áireamh, ní fhágtar ach cur chuige neamheolaíoch ag an nGaeltacht. Mar bharr ar an donacht seo, is léir go bhfuil cultúr na cinsireachta á chothú ag na forais leis an mífheidhm a cheilt, mar a léiríodh i ndoicheall an státchórais leis an Nuashonrú ar an Staidéar Cuimsitheach Teangeolaíoch agus san imeaglú Stáit a d’fhulaing Guth na Gaeltachta. Is í an chinsireacht seo is cúis leis an gcaoi theoranta a phléitear cúrsaí na Gaeilge agus na Gaeltachta in Éirinn, leis an aird mhór ar uaillmhianta eagraíochtúla agus leis an ngannchuid spéise i riachtanais shóisialta an phobail. Cén chaoi a bhféadfadh plé poiblí folláin faoi cheisteanna casta a bheith ann mura mbeadh fáilte ar léargais agus barúlacha éagsúla? Ní mór an fhadhb chultúrtha seo a réiteach. Ní chuirfidh an pobal muinín cheart i mbeartais Ghaeltachta nach gcíortar go trédhearcach.

I gcomhthéacs rathúil polasaí Stáit, teastaíonn gnáthchur agus cúiteamh an daonlathais. Tá sin in easnamh i gcur chuige Gaeltachta an Stáit. Mar shampla, an iad oifigigh shinsearacha Stáit a thogair as a stuaim féin neamhaird a thabhairt ar fhianaise eolaíoch agus moltaí na dtograí taighde Gaeltachta, nó ar thug daoine seachtracha comhairle dóibh a leithéid a dhéanamh? In éagmais an eolais seo, is é an tátal lom a bhainfidh an pobal as go bhfuil lámh cheilte ag an stiúir, gné eile de chultúr mífholláin an státchórais a bhfuil cúram na Gaeilge orthu, is baolach.

Molaim baill an chomhchoiste as aird a choinneáil ar na ceisteanna tábhachtacha seo. De bharr na faillí sa chur chuige reatha, tá ról sonrach ag polaiteoirí aird an phobail a dhíriú ar thosaíochtaí má táthar le teacht as an tsáinn reatha. Tá cúrsaí sa nGaeltacht chomh híogair faoi láthair, áfach, nach ndéanfadh atheagrú ar bhord stiúrtha an údaráis ann féin mórán leasa.

Déanfaidh mé seacht moladh. Mholfainn go saineodh na forais Stáit na ceantair úd sa nGaeltacht a bhfuil pobal beo cainteoirí Gaeilge iontu amhail catagóirí A agus cuid de chatagóirí B. Thabharfadh seo ceantair feidhme le haghaidh cur chuige ábhartha a d’fheilfeadh do phobal cainteoirí Gaeilge agus ceantair feidhme sa chuid eile den Ghaeltacht oifigiúil le haghaidh beartais shonraithe oideachais, siamsaíochta agus cultúrtha.

Mholfainn athmhúnlú a dhéanamh ar struchtúr agus ar fheidhm Údarás na Gaeltachta le go mbeadh sé ina áisíneacht láidir forbartha pobail do Ghaeil na Gaeltachta agus le go gcaithfí na hacmhainní teoranta chun an leas is fearr a dhéanamh do na Gaeil.

Mholfainn grúpa oibre comhairleach a bhunú, comhdhéanta de dhaoine ag a bhfuil taithí éagsúil acu le haghaidh beachtú a dhéanamh ar an bhfianaise eolaíoch agus ar dhearadh cur chuige córasach agus le haghaidh athmhúnlú a dhéanamh ar chúram feiliúnach státchórais do chúinsí reatha na Gaeltachta.

Mholfainn coiste gearrthréimhseach iniúchta Stáit a bhunú, comhdhéanta de pholaiteoirí agus sheirbhísigh shinsearacha phoiblí, le haghaidh teacht ar thuiscint shoiléir faoin drogall a bhí ar an státchóras dul i ngleic le dúshláin shóisialta, fhianaise-bhunaithe na Gaeltachta.

Mholfainn fóram comhréitigh a bhunú le haghaidh fadhb chultúrtha na cinsireachta a cheartú d’fhonn iarrachtaí stuama a chothú le go mbeidh plé oscailte, macánta ann agus le haghaidh comhthéacs folláin a chruthú le haghaidh an chomhoibrithe chiallmhair idir an pobal agus forais éagsúla tacaíochta.

Mholfainn ionad taighde sonrach ar chúinsí sóisialta na nGael a bhunú le haghaidh comhairle, fianaise shóisialta agus léargas a roinnt leo siúd ar mhian leo an Ghaeltacht a athnuachan agus le haghaidh tacaíocht taighde a thabhairt don athmhúnlú ar chur chuige an Stáit sa Ghaeltacht agus do chur i bhfeidhm cur chuige straitéiseach a fheileann do mhionlach teanga.

Mholfainn conradh taighde úr a thairiscint le go ndéanfaí uasdátú ar chroímhodúil an staidéir chuimsithigh theangeolaíoch agus staitisticí suas-chun-dáta faoi staid reatha na Gaeltachta a chur ar fáil.

In am an ghátair, ní mór athruithe radacacha a bheartú. Ba mhó an seans go spreagfaí misneach i measc an phobail dá bhfógródh an Stáit go bhfuil sé le hiarracht mhisniúil a dhéanamh cur chuige agus tacaíocht ábhartha a chur i bhfearas trí athdhearadh ó bhonn a dhéanamh ar chur chuige an Stáit sa Ghaeltacht.