Mr. Cathal P?irt?ir:

Gabhaim mo bhuíochas leis an gcomhchoiste i dtosach as an gcuireadh a thabhairt dom rud beag cainte a dhéanamh. Sheol mé píosa scríbhneoireachta isteach níos luaithe, roinnt laethanta ó shin. Rinne mé leasú nó dhó air ar maidin nuair a chuir mé mo spéaclaí orm agus nuair a léigh mé é ar ais i gceart. Ach in ainneoin na barúla difriúla is féidir liom an leagan sin a chur ar fáil, más mian leis an gcoiste. Is scríbhneoir, craoltóir agus léiritheoir mé atá ag plé le leabhair agus le litríocht na Gaeilge ar bhealaí éagsúla le blianta fada. Is mar léiritheoir a oibrím go príomha agus ansin mar thaighdeoir, scríbhneoir próis, drámadóir, agus mar eile.

Chaith mé thart ar 30 bliain ag obair ar chláir éagsúla i nGaeilge agus i mBéarla in RTÉ Raidió 1, go leor acu ag baint le leabhair agus le léann na Gaeilge. Bím ag obair mar léiritheoir neamhspleách ar dhrámaí agus ar imeachtaí litríochta, go háirithe IMRAM, an fhéile litríochta Gaeilge, a bhfuil mé mar chathaoirleach uirthi faoi láthair. Tá mé gníomhach in Aontas na Scríbhneoirí Gaeilge ó bunaíodh é agus tá colún míosúil i mBéarla faoi leabhair Ghaeilge á scríobh agam le blianta do Books Ireland.

Tá roinnt smaointe fánacha mar gheall ar léitheoirí agam. Is gá go mbeadh an córas oideachais in Éirinn ag soláthar gach deis don lucht foghlamtha líofacht agus litearthacht sa Ghaeilge a bheith acu ionas go mbeidh pobal léitheoireachta ann do leabhair agus do litríocht na Gaeilge. Ní léir dom go bhfuil nós na léitheoireachta i nGaeilge á chothú i scoileanna nó i gcoláistí tríú leibhéal fiú, rud gur gá le nós na léitheoireachta a chinntiú ina dhiaidh sin. Níl saibhreas na litríochta reatha nó stairiúil á mhúineadh go héifeachtach faoi na siollabais atá i bhfeidhm faoi láthair. Muna gcuirtear an laige sin i gceart, is ar éigean go mbeidh a fhios ag aos óg na tíre nó a chuid mhúinteoirí scoile gur ann don traidisiún iontach litríochta sa Ghaeilge nó gur ann do scríbhneoireacht chomhaimseartha ar ardchaighdeán. Gan léitheoirí a chothú sa chóras oideachais, beidh sé doiligh ar fhoilsitheoirí theacht ar mhargadh do leabhair, fiú má tá scríbhneoirí agus leabhair den scoth acu.

Is ceist eile í cothú na scríbhneoireachta. Ní hionann cumas sa Ghaeilge scríofa nó labhartha a bheith ag duine agus scríbhneoir a bheith agat ach is gá ardchumas sa teanga a bheith ann mar bhunchloch. Má thógann tú saol an Bhéarla in Éirinn mar shampla, feicfidh tú go bhfuil an iliomad réimsí scríbhneoireachta á múineadh ag leithéidí Áras Scríbhneoirí na hÉireann agus is maith ann iad na cúrsaí agus ceardlanna sin le hoiliúint agus spreagadh a thabhairt do scríbhneoirí i dtús a réime agus le cur lena scileanna i rith a saol scríbhneoireachta. Ar an tríú leibhéal, tá cúrsaí máistreachta agus dochtúireachta ar fáil in ollscoileanna do scríbhneoirí cruthaitheacha an Bhéarla le cuidiú leo le barr feabhais a bhaint amach. Tá na cúrsaí seo i ndiaidh cuid mhór de scríbhneoireacht reatha an Bhéarla a spreagadh agus tá go leor de chéimithe na gcúrsaí sin anois ina scríbhneoirí aitheanta go náisiúnta agus go hidirnáisiúnta. Is beag deiseanna oiliúna trí mheán na Gaeilge ag scríbhneoirí taobh amuigh de cheardlann deireadh seachtaine thall is abhus. Tá cúrsaí i mBéarla ach níl an tairbhe chéanna le baint astu ag an scríbhneoir Gaeilge nuair nach bhfuil líofacht sa teanga ag na teagascóirí ar fad nó ag bail eile na gceardlann. Ní heol dom cúrsa ar bith sa scríbhneoireacht chruthaitheach a fhreastlaíonn ar scríbhneoirí na Gaeilge nó a dhéanann iarracht scríbhneoirí gairmiúla a chothú.

Maidir le tacaíocht airgid, is ceist eile é an t-am gur féidir le scríbhneoir a thabhairt don scríbhneoireacht. Is gá airgead a shaothrú le greim a chur inár mbéal agus is beag airgead atá le saothrú as an scríbhneoireacht, go háirithe as scríbhneoireacht na Gaeilge nuair nach féidir a bheith ag brath ar mhór-rachairt a bheith ar leabhar. Mar sin, tá an scríbhneoir ag brath ar thacaíocht airgid ó fhoinsí eile. Tá beagán acu ann, ina measc scéim na gcoimisiún ag clár na leabhar Gaeilge, nach raibh oscailte le cúpla bliain, agus scéim eile ag an Chomhairle Ealaíon, scéimeanna a thugann beagán airgid do scríbhneoir do choimisiún ar leith. An luach saothair cothrom é €8,000 ar dhá bhliain lánaimseartha ag obair ar leabhar? Bheifeá i bhfad ní b'fhearr as ar an dól. Caithfidh na rátaí atá i bhfeidhm i scéimeanna mar seo luach saothair cothrom a thabhairt don scríbhneoir. Tá scéim nua bhunioncaim d'ealaíontóirí fógartha le tuarastal a íoc le roinnt céadta ealaíontóirí ar bhonn píolótach ach, de réir mar a thuigim é, níl barántas ar bith ann go mbeidh oiread agus scríbhneoir Gaeilge amháin san áireamh. Ba chóir go mbeadh.

Maidir le feiceálacht, castar cairde orm go minic, daoine a léann leabhair Ghaeilge anois is arís agus daoine eile a bhfuil sé ar a gcumas acu iad a léamh ach nach eol dóibh an réimse nó an caighdeán atá ar fáil agus nach dtéann sa tóir ar leabhair Ghaeilge dá bharr. Cónaíonn cuid mhór de léitheoirí na Gaeilge i saol an Bhéarla agus tá siad faoi mhíbhuntáiste maidir le feiceálacht na leabhar Gaeilge sna mórmheáin chumarsáide agus i siopaí leabhar. I nuachtáin náisiúnta agus áitiúla na tíre, ar an raidió agus ar an teilifís, is beag trácht a bhíonn ar an scríbhneoir Gaeilge nó ar a shaothar, idir agallaimh, léirmheasanna agus eile. Mar léitheoir, bím ag brath ar nuachtáin laethúla agus raidió náisiúnta le heolas a fháil faoi leabhair nua. Is beag eolas a bhíonn iontu faoi scríbhneoireacht na Gaeilge ó cheann ceann na bliana agus is gá é sin a athrú má tá an scéal le cur ina cheart.

I mBéarla, tá tionscadal mór leabhar ann in Éirinn, gan trácht ar an tionscadal domhanda a líonann margadh agus meáin na hÉireann lena gcuid poiblíochta. Tá comhlachtaí gairmiúla ann le hagallaimh a shocrú do scríbhneoirí, le léirmheasanna a chinntiú agus le scéal mór a dhéanamh as an scríbhneoir agus as an scríbhinn. Tá sé fíordheacair ar fhoilsitheoir beag dul i gcomórtas leis na hinnill mhóra díolaíochta sin ach tá siad sa mhargadh chéanna agus is gá aghaidh a thabhairt ar an fhadhb sin má tá éisteacht le bheith ag leabhair Ghaeilge sa chomhrá faoi leabhair agus litríocht in Éirinn a dhéanann neamhaird iomlán go bhfuil an dá theanga i gceist le litríocht na hÉireann.

Tá fadhb eile feiceálachta ann agus tá sé bainteach leis an inneall poiblíochta sin, is é sin, na féilte, comórtais agus ócáidí litríochta ar fud na hÉireann a mheallann na sluaite go bailte beaga agus móra i rith na bliana le scríbhneoirí a chur os comhair an phobail agus le leabhair a dhíol. Tá siad tábhachtach le scríbhneoirí agus a saothar a chur os comhair léitheoirí agus spreagann siad díolaíocht agus feiceálacht ach is beag aird a thugann formhór na bhféilte ar scríbhneoirí na Gaeilge mar nach bhfeictear go bhfuil go leor tábhacht leo ó thaobh na tráchtála de. Tugann An Chomhairle Ealaíona tacaíocht do na féilte seo agus ba mhór an cuidiú é dá spreagfadh sí iad le tacaíocht a thabhairt do scríbhneoirí a roghnaíonn an Ghaeilge mar mheán. Tá súil ag cuid againn go dtarlóidh sin luath seachas mall. Is dóigh liom go bhfuil polasaí nua ag an gcomhairle.

Is féidir leabhair a chur i láthair an phobail mar chóiriú teilifíse nó scannán. Tá Cine4 agus TG4 ag obair sa ghort seo le tamall ach is beag é líon na leabhair Ghaeilge atá cóirithe don scáileán go dtí seo. Caithfear a rá go bhfuil scríbhneoirí eile ag obair ar shraitheanna agus drámaí scríofa go speisialta don teilifís ó thosaigh TnaG-TG4 agus is maith ann an oiliúint agus an íocaíocht atá faighte acu.

I gcás RTÉ Raidió na Gaeltachta, níl aon rialtacht maidir le cláir a thugann ardán don scríbhneoireacht Ghaeilge mar dhrámaí, léiriúcháin raidió nó aistí raidió. Bíonn an corr-rud ann anois is arís agus tá cuid acu sin fíormhaith ach ba chóir go mbeadh RTÉ Raidió na Gaeltachta chomh tábhachtach i gcothú na scríbhneoireachta Gaeilge agus atá sé i gcothú an cheoil. Is féidir é sin a chur ina cheart má tá an toil agus na hacmhainní ann chuige. Tá cartlann ag RTÉ Raidió na Gaeltachta agus ag RTÉ Raidió 1 ina bhfuil ábhar liteartha ag dul i bhfad siar. Is féidir leas a bhaint as an acmhainn luachmhar seo mar phodchraoltaí le seoda litríochta agus scríbhneoirí nach maireann a chur os comhair an phobail. Is áis teagaisc a bheadh ann chomh maith.

Ní thugann stair Amharclann na Mainistreach le cúpla scór bliain anuas aon dóchas don drámadóir Gaeilge go gcuirfear fáilte roimh dhráma nuachumtha nó roimh chóiriú ardáin i nGaeilge. Tá Taibhdhearc na Gaillimhe ann i gcónaí ach, ceal acmhainní, tá líon na ndrámaí sa bhliain iontach teoranta.

Is beag scríbhneoir a bhfuil sé d'acmhainn aige nó aici bliain a chaitheamh ag obair ar script drámaíochta don raidió, don teilifís nó don ardán munar léir go bhfuil seans réasúnta go léireofaí é agus go mbeidh luach saothair le fáil as. Tá gá le polasaí, acmhainní agus toil sna stáisiúin raidió agus teilifíse, sna hamharclanna agus in eagrais maoinithe na n-ealaíon leis an scéal sin a chur ina cheart. Is fiú cuimhneamh nach bhfuil aon ionad ealaíona nó amharclann bheag ann sa phríomhchathair le saothar Gaeilge a choimisiúnú agus a léiriú.

D'ainneoin na heasnaimh sin uilig, tá scríbhneoirí agus foilsitheoirí den scoth ann agus borradh faoina gcuid oibre mar is léir do dhuine ar bith atá ag léamh na litríochta reatha. Tá duaiseanna liteartha an Oireachtais ann, rud a spreagann na céadta le dul i mbun pinn gach bliain. Tá scothléirithe IMRAM ann atá ag cuidiú le pobal na litríochta Gaeilge a tharraingt le chéile agus saothar na scríbhneoirí a chur os comhair an tsaoil. Níl scríbhneoirí na Gaeilge gan dóchas ach tá tacaíocht agus cothrom na Féinne de dhíth ó institiúidí cultúrtha na tíre a d'fhéadfadh i bhfad Éireann níos mó a dhéanamh le scríbhneoirí na Gaeilge a aithint agus a spreagadh mar nós ina gcuid oibre.