Éamon Ó Cuív (Galway West, Fianna Fail) | Oireachtas source

Fearaim fáilte roimh an Coimisinéir Teanga anseo agus tá áthas orm go bhfuil sé anseo inniu.

Caithfimid tuiscint a fháil ar dhearcadh na seirbhíse poiblí agus, más féidir liom a rá, dearcadh go leor de phobal na hÉireann ar an nGaeilge. Ní cheaptar gur fíortheanga í a labhraíonn daoine chuile lá agus a úsáideann daoine i mbun gnó sa bhaile, agus mar sin de. Feictear í mar ornáidíocht nó maisiúchán de shaghas éigin atá go deas ach nach bhfuil mar bhundualgas ar aon duine. Dar liom, tá fadhb ollmhór againn anseo leis an meon aigne. Is cuma cén rialacha a thabharfar isteach mar tabharfaidh sé tamall an meon aigne sin a athrú.

B’fhéidir go bhfuil sé rófhada thart ach is cuimhin liom treoirlínte Bhord na Gaeilge, nuair a bhí an bord sin ann, a thug Mícheál D. Ó hUigínn, atá ina Uachtarán anois, isteach nuair a bhí sé mar Aire. Bhí siad uaillmhianach amach is amach agus i bhfad níos uaillmhianaí ná mar atá, fiú amháin, an Bille teanga atá os ár gcomhair i láthair na huaire.

Nuair a bhí mise ag stiúradh an chéad reachtaíocht tríd an Dáil, bhí gearán ón taobh istigh sa chóras faoin mhéid a bhí ann. Bhreathnaigh mé ar an duine sinsearach a bhí do mo cheistiú agus dúirt mé go raibh i bhfad Éireann níos mó i dtreoirlínte an iarAire. Dúirt an duine sin liom gurbh ea agus gur aontaigh siad iad sin gan stró ar bith mar níor cheap siad riamh go gcuirfeadh siad i bhfeidhm iad. Bhí an cineál ruda sin ann go raibh sé go deas Acht agus chuile shórt a bheith ann agus ní raibh aon duine dáiríre go gcuirfear i bhfeidhm é. Thuig mé é sin agus is é sin an fáth go bhfuil Oifig an Choimisinéara Teanga ann anois. Thuigeamar ag an am sin go raibh gá le duine éigin le bata mór - le cumhacht reachtúil - a bheith ann. B’fhéidir nár tugadh dóthain cumhachta don choimisinéir ag an am, ach mura mbeadh a leithéid ann le rá nach bhfuil eagraíocht Stáit ag déanamh an rud atá sa dlí, is léir go bhféadfaí dlí iontach a scríobh ach nach gcuirfí i bhfeidhm é. Is ábhar é seo rud a bhfuilimid ar fad ag plé leis le fada. Tá go leor le déanamh fós i dtaobh na ceiste seo mar caithfear dul i ndiaidh daoine an t-am ar fad, fiú amháin maidir leis na dualgais atá soiléir taobh istigh den Acht a chomhlíonadh, mar shampla, chun freagra a fháil i nGaeilge ar litir a cuireadh isteach i nGaeilge agus mar sin de.

Bíonn tathant le déanamh ar chuile dhuine agus is sampla é seo den rud a tharla le Covid-19. Bhí sé chomh héasca na leabhráin a dhéanamh go dátheangach. Níl le déanamh ach glaoch ar cheann de na comhlachtaí aistriúcháin agus bheadh míle fáilte roimh an duine le chuile shocrú agus a rá leis nó léi go mbeadh cúpla lá i gceist leis é seo a aistriú. Is minic a rinne mé féin é leis na comhlachtaí aistriúcháin agus déanfaidh siad é. Ach níor fhéadfadh na húdaráis a bheith botheráilte. Tá nós beagáinín den "cuma-liomachas" ann faoi seo ar fad. Is é sin san áit a bhfuil dualgas láidir sa dlí ó thaobh rudaí a scaipeadh i ngach uile theanga is atá in Éirinn, chomh fada agus is eol dom.

Is bun-dlí é sin atá againn. Caithfear é sin a dhéanamh agus clúdaíonn sé sin na comhlachtaí Stáit ar fad ansin.

Tá an rud céanna i gceist maidir leis an teastas Covid-19 a bhí thar a bheith lochtach. Ní thuigim cén chaoi a bhféadfaí é a dhéanamh go lochtach. Ní raibh siad in ann fiú amháin ainm na tíre a fháil i gceart. Bhí mé i mo chónaí i dtír nua ar fad nuair a chonacthas go raibh a leithéid d’áit ann darb ainm “Republic of Ireland”. An chéad lá a tháinig ceann amach, chuir cara liom ceann chugam agus d’fhiafraigh sé díom ar cheap mé gur teastas bréagach nó fíortheastas a bhí ann. Bhreathnaigh mé air agus bhí cuma de chineál cirte air agus ansin chonaic mé an "Republic of Ireland" agus chuir mé téacs aige ar an bpointe agus dúirt mé leis an rud a sheachaint mar cheap mé, b’fhéidir, gur scam a bhí ann mar ní hé sin ainm an Stáit agus ní úsáidfeadh Roinn Stáit "Republic of Ireland" go brách. Mó léan géar nach orm a bhí an díchiall.

Tá súil agam go n-achtófar an Bille. Tá Acht ann agus ní dóigh liom go bhfuil aon duine ag argóint anois gur cheart deireadh a chur leis an Acht. Caithfimid cuimhneamh go raibh sé i gceist in 2010 lagú a dhéanamh air. Is é sin an fáth gur thosaigh caint ar Acht na dTeangacha Oifigiúla agus na dualgais atá isteach san Acht i láthair na huaire a bhaint as. Ná bíodh aon duine ag ceapadh gurbh é á láidriú a bhí i gceist ag an am sin.

Chomh maith leis sin, más buan mo chuimhne - sílim go raibh an coimisinéir ag obair do RTÉ ag an am – bhí moladh ann go gcuirfí Oifig an Choimisinéara Teanga isteach leis an Ombudsman. Táim ag ceapadh go bhfuil dhá rud bainte amach idir an dá linn. Tá an tAcht le láidriú agus tá Oifig an Choimisinéara Teanga le fágáil ann. B’fhéidir go bhfuil tuilleadh foirne á lorg ag an oifig agus bheinn thar a bheith tacúil le hiarratas mar sin. Bíonn gach tosach lag, ach tá an oifig ann le píosa fada agus tá go leor oibre le déanamh.

Ba cheart dul ar aghaidh agus an tAcht nua a achtú chomh sciobtha agus is féidir, ach táim cinnte de nach mbeidh chuile shórt ar mhaith linn nó a bhféadfaí a chur san Acht ann. Níl aon chosc orainn teacht ar ais laistigh de dhá bhliain nó trí bliana le breis forálacha, mar is de réir a chéile a thógtar na caisleáin. Is é an rud ba mheasa a bhféadfaí a dhéanamh i mbliana ná an iomarca ama a chailleadh anois ag an bpointe seo. Tá an tAcht ag teastáil go géar agus creidim féin gur feabhas maith é ar an méid atá ann. Láidríonn sé gnéithe áirithe ach ní dóigh liom go mba é sin deireadh an scéil.

Tá an rud céanna seo i gceist maidir leis an Acht atá ann i láthair na huaire agus bainfidh sé leis an Acht nua sa mhéid is nár baineadh úsáid as na hionstraimí ar fad a bhí ann. Is é cás an HSE an sampla is fearr de sin. Ligeadh na pleananna teanga dul i léig agus níor tugadh pleananna teanga nua isteach nuair a bunaíodh eagraíochtaí nua agus mar sin de. Is dóigh liom go mba bunlocht é nár baineadh leath an oiread úsáide agus a bhféadfaí as ionstraimí reachtúla agus as rialacháin, cé go bhfuil soláthar sách fairsing díobh ann.

Tá faitíos orm leis an Acht nua maidir leis an rud céanna agus leis na caighdeáin. Faoin am go mbunófar coiste agus go dtabharfar caighdeáin isteach, is féidir go dtabharfar roinnt díobh isteach ach beidh orainn a bheith ag athrú na gcaighdeán ó mhí go mí, de réir mar a bheidh an saol ag athrú, agus is ag athrú a bhíonn an saol. De réir mar a bhíonn poill á n-aimsiú ag an státchóras atá ag iarraidh éalú as na rudaí seo agus as na rialacháin, mura bhfuil siad á stiúradh go gníomhach ag an Roinn, ní bheimid ag tabhairt na deiseanna don choimisinéir rudaí a chur i bhfeidhm.

Luafaidh mé rud amháin deiridh agus b’fhéidir go dtaispeánann sé fadhb eile maidir le dearcadh. Cuirtear an mana "Transport for Ireland" ar bhusanna agus ar dheiseanna iompair sa tír seo. Chuir mé ceist ar an Aire Iompair faoi sin. D'iarr mé air cén fáth nach bhfuil "Iompar Éireann" ann. Chuir sé an National Transport Authority, NTA, ar aghaidh, á rá nach raibh aon fhreagracht aige chun déileáil leis. Is é an dearcadh a bhí ag an NTA nach raibh aon dualgas air, is é sin an dearcadh nach ndéanfadh an t-údarás sin rud ar bith riamh mura mbeadh sé sa dlí go gcaithfidh siad é sin a dhéanamh. Chonacthas dom, agus an Ghaeilge mar theanga oifigiúil de chuid an Stáit agus mar phríomhtheanga oifigiúil sa bhreis air sin, go mba aisteach an dearcadh é sin ag oifig náisiúnta de chuid an Stáit seo. Taispeánann sé nach bhfuil éirithe linn nó leis an Dáil, tar éis os cionn 100 bliain ó bunaíodh an Chéad Dáil, a chur ina luí ar an gcóras seirbhíse poiblí go bhfuil dualgas níos leithne air i leith na Gaeilge ná mar atá leagtha síos in Acht na dTeangacha Oifigiúla. Tá an Ghaeilge, mar a dúirt an coimisinéir féin i ráiteas i ndiaidh ráiteas de chuid an Stáit, fíorthábhachtach agus fíorbhunúsach don Stát seo.

Is mian liom mo bhuíochas a chur in iúl don choimisinéir as an obair a dhéanann sé. Níl sé éasca agus le cúnamh Dé beidh tuilleadh armlóin aige go luath agus táim cinnte go mbainfidh sé spraoi as a bheith ag caitheamh na n-urchar.