Aengus Ó Snodaigh (Dublin South Central, Sinn Fein) | Oireachtas source

An bhfuil an tAire Stáit tar éis labhairt leis an Aire Dlí agus Cirt, ag impí uirthi forálacha a chur sa reachtaíocht sin maidir le breithiúna, abhcóidí agus dlíodóirí chun go mbeadh Gaeilge acu? Níor chuala mé aon trácht ar an gcinneadh sin. B’fhéidir go bhfuil an ceart ag an Aire Stáit gur sin an áit gur chóir go mbeadh an leasú seo, ach níl aon trácht cloiste agamsa ar reachtaíocht a dhéileálfadh leis an gceist seo. Dá réir sin, is sa Bhille seo, atá ag déileáil le seirbhísí Gaeilge phoiblí, gur chóir go mbeadh an leasú go dtí go dtagann an chéad Bhille eile romhainn. Tá mise anseo 18 bliain agus measaim go bhfuil mé ag fanacht ar an mBille ar na national monuments ó 2002. Níor tháinig sé. Ó 2013, tá Rialtas i ndiaidh Rialtais tar éis rá liom go mbeadh reachtaíocht ag teacht chun cinn maidir le digital hub i mo cheantar agus níor tháinig sé. Ní féidir linn a bheith ag brath ar reachtaíocht a thiocfaidh am éigin mar b’fhéidir nach dtiocfaidh sé. B’fhéidir go dteipfidh ar an Rialtas seo agus go mbeidh Rialtas eile ann agus nach mbeidh sé seo mar thosaíocht aige. Ba chóir an deis a thapú in áit atá cuí agus tá Acht faoi sheirbhísí poiblí don Ghaeilge cuí chun déileáil leis seo. Nuair a thagann an reachtaíocht eile is féidir leis an Rialtas athrú nó aisghairm a dhéanamh ar an bpíosa seo den Acht má tá sé ag iarraidh cur leis.

Má bhí daoine ag pleanáil slí beatha sa dlí sna 1960idí, 1970idí, 1980idí agus 1990idí, bhí a fhios acu gur gá go mbeadh caighdeán ar leith Gaeilge acu. Tá an ceart ag an Teachta Ó Cuív nach raibh an scrúdú a bhí ann ag an am maith go leor. Seachas fáil réidh leis, ba chóir déileáil leis an bhfadhb a bhí ann nach raibh an scrúdú maith go leor chun cinntiú go mbeadh Gaeilge acu siúd a bhí ag cleachtadh an dlí. An rud a tharlaigh nár go bhfuair muid réidh leis i 2008. Tá sé imithe. Ba chóir dúinn dul ar ais agus ba chóir go mbeadh sé ann arís chun déanamh cinnte de sin. Faoi láthair, de réir clár na Gaeilge a fhoilsíonn Óstaí an Rí, níl ach 54 abhcóide le Gaeilge as an 2,300 atá ann san iomlán. Ar chlár Dlí-Chumann na hÉireann, níl ach 188 in ann an dlí a chleachtadh trí Ghaeilge, as breis agus 11,500. Sin 2% d’abhcóidí na tíre agus 1.6% de na dlíodóirí. Sin cé chomh tubaisteach is atá an cás faoi láthair.

Mar a dúirt mé cheana, tréaslaím leo siúd atá ag cur cúrsaí ar fáil i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh nó in aon áit eile atá dioplóma faoi chleachtadh an dlí trí Ghaeilge nó céim trí Ghaeilge ar fáil, ach níl sé maith go leor a rá go ndéanfaidh daoine cúrsa anseo nó ansiúd.

Níl sé sin maith go leor agus ní athróidh sé sin ann féin líon na nGaeilgeoirí i measc siúd atá ag cleachtadh dlí sa tír seo go suntasach. Tá sé chomh bunúsach sin. Beidh moill ann. Níltear fiú chun an 20% a shroicheadh atá in ainm is a bheith i ndán don státchóras i gcoitinne faoi 2030 ó thaobh na hearcaíochta de ag an leibhéal seo. Ní shroichfear é go deo b'fhéidir ar an líon duine a bhíonn ag éirí as cúrsaí dlí agus siúd a bhíonn ag teacht isteach.

Ní fheicim conas gur féidir diúltú do seo. Ní hé go raibh mé ag lorg go mbeadh gach duine inniúil sa Ghaeilge thar oíche. Tá spriocdháta leagtha síos i gceann de na forálacha sa leasú seo. Maítear i bhfo-alt 11 den leasú, "Tiocfaidh an t-alt seo i ngníomh an 31 Nollaig 2025." Dá mbeadh an tAire Stáit réasúnta, molfadh sé spriocdháta de 2030 chun an deis a thabhairt don Rialtas déanamh cinnte de go sroichfidh sé an méid sin. Aon duine atá ag iarraidh dul i dtreo gairm bheatha i gcúrsaí dlí, tabharfadh sé sin naoi mbliana dóibh dá mba 2030 an spriocdháta. Tugann 2025 ceithre bliana dóibh fiú. Bheadh siad ag gabháil don ardteistiméireachta faoi láthair agus bheadh an Rialtas ag insint dóibh go gcaithfidh siad luí isteach ar an nGaeilge san ardteistiméarachta nó fad is a bheidh siad san ollscoil má tá gairm bheatha uathu sa dlí.

Tuigim cáis iad siúd a bhíonn sé deacair orthu teangacha a fhoghlaim agus ní mise an eiseamláir is fearr ar conas teangacha a fhoghlaim. Tá Gaeilge agus Béarla go líofa agam. Níl aon teanga eile go líofa agam ach dá mbeadh mise ag iarraidh gairm bheatha a bheith agam sa Fhrainc, bheadh mé sásta dul agus cur chuige a dhéanamh ó thaobh na Fraincise a fhoghlaim, amhail is a bheadh mé leis an nGearmáinis nó an tSínis nó pé teanga ar domhan. Níl sé leagtha amach gur gá an Ghaeilge a bheith ag duine, agus dá réir sin ní dhéanann daoine díriú isteach uirthi agus díríonn siad isteach ar ghnéithe eile de chúrsaí dlí ionas go dtuigfidh siad sin. Sin an fáth go gcuirtear an Ghaeilge ar leataoibh agus ní smaoinítear go deo na ndeor arís uirthi mar bíonn gach uile dhuine chomh gnóthach sin agus ní bhíonn siad ag díriú isteach uirthi. Tá an deis againn agus bhí an deis againn i gcónaí déanamh cinnte de ó thús go dtuigeann siúd atá ag iarraidh gairm bheatha i gcúrsaí dlí go mbeadh an Ghaeilge tábhachtach dóibh.

Beidh eisceachtaí ann i gcónaí mar atá faoi Acht Lucht Cleachtuithe Dlí (Cáilíocht), 1929 agus faoi Acht Aturnaethe, 1954 dóibh siúd atá cáilithe thar lear agus a bhfuil aitheantas don cháilíocht sin tugtha ag an nDlí-Chumann nó ag Óstaí an Rí. Mar sin, níl bac orthu siúd atá ag teacht ó thar lear. Tá an eisceacht sin ann mar sin. Mar a dúirt mé, ní bheadh feidhm ann do na dlíodóirí nó do na habhcóidí atá cáilithe faoi láthair nó atá i mbun oiliúint go dtí 2025 but tá mise réasúnta agus praiticiúil. Dá mbeadh mise sásta éisteacht a thabhairt d'athrú air sin go dtí 2030, coinneofar comh maith rudaí fiúntacha as Acht 2008 mar bhí roinnt rudaí fiúntacha ann. Is é sin go gcuireann sé dualgas ar Dhlí-Chumann na hÉireann agus Óstaí an Rí cláracha dá gcuid dlíchleachtóirí cáilithe atá cumas sa Ghaeilge acu a fhoilsiú agus a uasdátú. Is iadsan a chuireann na figiúrí ar fáil agus déantar é sin toisc na hAchta ó 2008 agus is maith an rud é sin go bhfuil na figiúrí sin ar fáil mar is léir, má fhéachtar air sin, go bhfuil titim ann de shíor. Tá a lán daoine cáilithe gan an riachtanas Gaeilge a bheith i bhfeidhm. Mar sin, beidh gá leis an bhforáil seo chomh fada is atá daoine ann atá cáilithe sa seanchóras gan Ghaeilge. Amach anseo, b'fhéidir nach mbeidh gá ann má dhéanfaimid beart de réir an leasaithe seo.

Níl mé sásta leis an méid atá á rá ag an Aire Stáit. Tuigim an méid atá á rá ag an Teachta Ó Cuív. Mar atá léirithe agam cheana, tá mé praiticiúil agus tá mé sásta tarraingt siar ó roinnt de na leasuithe seo má tá geallúint ann go bhfuil rud éigin chun tarlú. Faoi láthair, áfach, níl an tAire Stáit ach ag rá go gcaithfimid fanacht ar am éigean amach anseo go dtí go dtiocfaidh reachtaíocht os comhair na Dála agus b'fhéidir go ndéanfaidh sé déileáil leis. Níl sé, go bhfios domsa, sna ceannteidil atá á bplé faoi láthair, má tá aon chur chuige i leith na Gaeilge i gceist ann in aon chor.