Éamon Ó Cuív (Galway West, Fianna Fail) | Oireachtas source

Ní aontaím leis an Teachta Connolly nach raibh aon rud le déanamh ag an gcoimisinéir. I ngach Acht ina raibh soláthar don Ghaeilge, bhí cumhacht ag an gcoimisinéir. Caithfear cuimhneamh nach raibh aon choimisinéir ann i 2003, so má bhí gearán ag daoine sa Stát maidir le héagóir a rinneadh orthu, mar shampla dá bhfaighidís freagra i mBéarla ar litir chuig an státchóras i nGaeilge, chaithfidís dul ag an dlí chun é a chur ina cheart, nó b’fhéidir ag an ombudsman. Nuair a tháinig an dlí isteach bhí sé soiléir dá gcuirfeadh duine litir ag an Stát i nGaeilge go gcaithfeadh sé nó sí freagra a fháil i nGaeilge, agus mura raibh daoine sásta ní raibh le déanamh acu ach dul ag an gCoimisinéir Teanga. Tá cumhacht ag an gcoimisinéir.

An fhadhb a bhí leis an Acht deireanach ná nár feidhmíodh i gceart é. Mar shampla, admhaíonn chuile dhuine go bhfeidhmíonn na rialacháin a tugadh isteach maidir le comharthaíocht. Caithfear comharthaí a chur suas i nGaeilge agus i mBéarla agus tá na tomhais agus chuile chineál rud luaite sna rialacháin. An fhadhb a bhí ann ná ina dhiaidh sin, bhí rialacháin á réiteach maidir le fógraíocht ach níor tugadh isteach riamh iad. Bhí go leor cumhachtaí ann nár baineadh úsáid astu agus bhí an rud céanna i gceist leis na scéimeanna. Aon rud a bhí i scéim bhí cumhacht ag an gcoimisinéir air, ach an fhadhb a bhí ann ná gur chaill an Roinn nó na hAirí a bhí ann an toil na scéimeanna a chur i bhfeidhm mar a bhí i gceist.

Tá mise i bhfábhar an rud seo a leasú anois agus sin an fáth go bhfuil spriocdhátaí thar a bheith tábhachtach. Ní hé nach raibh na deiseanna ann le go bhféadfadh an tAire, gan dul ar ais ag an Dáil, an t-uafás rudaí a dhéanamh a chuirfeadh iallach ar an Stát seirbhís a chur ar fáil trí Ghaeilge, ach ní raibh an toil leis an Rialtas nó na Rialtais a bhí ann idir an dá linn. Sin an fhadhb a d’éirigh. Níl mise ag iarraidh go mbeidh an leithscéal ag cibé cé a bheidh ann go ceann cúig nó deich mbliana an rud céanna a dhéanamh. Mar sin, má tá rudaí sonraithe sa Bhille a chaithfear a dhéanamh, caithfidh dáta a bheith leo. Gan é sin d’fhéadfaí rudaí a dhéanamh faoin Acht atá ann i láthair na huaire mar níl mórán teorann leis an méid a d’fhéadfaí a dhéanamh faoi dá dteastódh sé. An fhadhb a bhí ann ná nach raibh toil le Rialtais é a dhéanamh. Sin an fáth go bhfuil ceist na spriocdhátaí lárnach don Bhille seo.

Ní aontaím leis an Aire Stáit, de bharr na tuisceana atá agamsa. Tá foráil in alt a 1(2) d’Acht 2003. Tá sé as feidhm anois mar tá 2006 caite agus b’fhéidir go bhféadfadh an tAire Stáit é sin a dheimhniú. Nílim ach á thabhairt sin mar shampla go ndúirt muid sa Bhille sin go raibh na forálacha ar fad ag teacht isteach ar dháta nach raibh níos deireanaí ná an dáta sin i 2006. Ní fheicim go bhfuil soláthar mar sin go ginearálta sa Bhille seo agus ní fheicim go bhfuil dáta luaite le gach mír sa Bhille. Ní fheicim ordú tosach feidhme luaite ar chor ar bith. An bhfuiltear ag rá go dtagann an rud ar fad isteach ar an gcéad lá? Tá sé tábhachtach é sin a shoiléiriú.

Tá sé luaite sa Teach seo cúpla uair inniu go bhfuil an Ghaeilge ag fáil bháis. Tá dúshláin ann don Ghaeilge. Mar dhuine atá tar éis mo shaol a chaitheamh ag obair ar son na Gaeilge in eagraíochtaí éagsúla agus i gcomharchumainn Ghaeltachta agus mar sin de, agus a thóg mo chlann le Gaeilge, tuigim na dúshláin agus na bagairtí atá ann don Ghaeilge ach feicim fás in áiteanna eile. Shíl mé go raibh sé spéisiúil gur chuir Michael Darragh MacAuley tweet amach inné i nGaeilge, ní i mBéarla, ag rá go raibh sé ag éirí as an bpeil. Is dóigh go bhfuil an fhírinne idir an dá rud. Tá dúshláin ann ach tá dóchas ann. Chuile uair a deir duine go bhfuil an Ghaeilge ag fáil bháis nó gurb í seo an ghlúin dheireanach, cuireann sé i gcuimhne dom rud a dúradh 170 bliain ó shin:

As to the Irish language, toleration and patronage have come too late. It cannot be saved alive by any human power. It is at present confined to about one-third of the peasantry, and these are the most ignorant and uncivilised. As a spoken language, it can hardly survive the present generation. The fathers and mothers will retain it till their death, but by the children it will be neglected and forgotten. The time for educating them in their native language has gone by for ever. It is not the language of business, of modern civilisation, and it will not enable a man to get on in the world. However we may regret that any language, especially one so primitive, so expressive, so powerful as the Gaelic should cease to live, its doom is inevitable.

Nach mbeadh sé thar cionn dá bhféadfadh muid an duine sin a thabhairt ar ais inniu agus a rá leis gur i nGaeilge atá an díospóireacht seo, go bhfuil TG4 agus Raidió na Gaeltachta againn, go bhfuil Gaelscoileanna ar fud na tíre agus go bhfuil an mheánaicme tite i ngrá leis an Ghaeilge?

Ní dhéanann sé mórán leasa a bheith i gcónaí ag rá go bhfuil sí ag fáil bháis. Is fearr díriú ar na bagairtí. Níl mise dall ar na bagairtí mar tá mé ag cónaí sa Ghaeltacht, ach tá údar dóchais ann. Ag breathnú ar na figiúirí thar 100 bliain, is léir murach iarrachtaí mhuintir Chonradh na Gaeilge agus an obair ar fad a rinneadh, bheadh sí básaithe. Ní raibh an rud a dúradh ag an am mí-réalaíoch. Bhí an Ghaeilge ag dul go Béarla thar dhá ghlúin. Tá obair mhaith déanta ach tá tuilleadh le déanamh. Scríobh údar an leabhair seo abairt díreach i ndiaidh an ráitis sin agus is dóigh liom go bhfuil ciall leis. Dúirt sé, "How often in the last hundred years have these words been re-echoed by those who considered that the survival of the Irish language was not worth an extra effort!" Téann sé ar aghaidh agus deir sé:

Shall it be said of the language of the Goidels, of the Irish missionaries who evangelised Europe in the Middle Ages, of the countless Irishmen who preserved it in spite of hatred, oppression, and conquest, that it died in our time or in our children's time in a free Ireland?

An dúshlán atá romhainne ná a bheith dóchasach agus cinnte a déanamh nach bhfaigheann sí bás, gan géilleadh go bhfaighidh sí bás agus gan géilleadh go bhfuil an cath caillte.

Mar a deirim, bhí go leor daoine ann cheana féin a dúirt go raibh an cath caillte agus tá sí fós beo beathach.