Mr. Rónán Ó Domhnaill:

Gabhaim buíochas leis an Teachta as a comhghairdeas ar m'athcheapadh agus as ucht a cuid oibre mar Chathaoirleach ar an gcoiste roimhe seo. Rinne an coiste éacht ina chuid oibre. Ós é go bhfuil mé anseo, gabhaim buíochas freisin leis an iarAire Stáit, an Seanadóir Kyne, as ucht m'ainmniúcháin a chur faoi bhráid an Rialtais agus na Dála.

Cuireadh ceist ginearálta ag an tús ag fiafraí an mbíonn éadóchas orainn faoin obair nuair nach n-oibríonn rudaí amach dúinn. Nuair atáimid ag caint faoin cheist chéanna go síoraí seasta, dár ndóigh bíonn uaireanta ann go gceapaim go bhfuil mé ag bualadh mo chloigeann in aghaidh an bhalla. Ceann de na bealaí go n-oibrím leis sin agus ceann de na rudaí a chuidíonn liom ná nuair a fhaigheann muid gearán faoi achtachán nach mbaineann le hAcht na dTeangacha Oifigiúla. Léiríonn sé sin ar leibhéal amháin laigí Acht na dTeangacha Oifigiúla ach freisin go bhfuil go leor láidreachtaí in achtacháin eile. Nuair a dhéantar gearán linn faoi achtacháin eile, is féidir linn difríocht a dhéanamh. Mar shampla rinneadh gearán faoin Acht Oideachais faoi phátrúnacht do bhunscoileanna agus de bharr imscrúdú a rinne muid ar an ngearán sin, chuir an Roinn Oideachais agus Scileanna próiseas pátrúnacht nua i bhfeidhm do bhunscoileanna. Anois, aon uair atá scoil nua le tógáil in aon limistéar pleanála scoile, mura bhfuil Gaelscoil sa cheantar sin caithfear an Ghaelscoil a bheith áirithe mar an chéad rogha. Bíonn buanna mar sin ann agus cuidíonn siad liomsa agus leis an bhfoireann ó thaobh ardú meanma de. Ó thaobh an tAcht Pleanála agus Comhairle Chontae Chiarraí, is féidir a chinntiú go gcuirfear coinníollacha teanga i bhfeidhm amach anseo de thoradh an tAcht Pleanála.

Chuir an Teachta ceist faoi RTÉ. Tá an tAcht Craolacháin agus cúrsaí craolacháin chomh tábhachtach. Nuair a rinne muid an t-imscrúdú, chinn muid gur sháraigh RTÉ an tAcht Craolacháin mar nach raibh sé ag freastal don dualgas a bhí san Acht go gcuirfear réimse cuimsitheach cláir ar fáil i nGaeilge. Nuair a bhímid ag déanamh scagadh ar na figiúirí, léiríodh go raibh beagán le cois 100 uair an chloig de chláir Gaeilge á chraoladh ag RTÉ in 2017, an bhliain ina ndearna muid an t-iniúchadh féin. De thoradh sin, bhí cruinnithe againn le RTÉ agus tá líon na gclár ar chainéil teilifíse an stáisiúin méadaithe go dtí thart ar 600 uair an chloig i mbliana. Táimid ag fanacht ar na figiúirí is déanaí uaidh amach anseo ach tá sé thart ar 600 uair an chloig nó mar sin, agus deir RTÉ go bhfuil sé i gceist cur leis sin arís an bhliain seo chugainn. Ní leor é fós chun an tAcht a shásamh ach ní fhéadfaí a rá ach gur dul chun cinn atá ann. Feicim féin é nuair a bhím ag breathnú ar an teilifís sa tráthnóna. Feicim níos minice ar RTÉ News Now agus ar chuid de na cainéil eile mar RTÉ 2 agus RTÉ 1 go mbíonn cláir Gaeilge orthu b’fhéidir nach mbeadh le feiceáil roimhe seo. Ó thaobh RTÉ de agus ó thaobh an mothú go mbíonn muid ag streachailt go minic, is léir gur féidir gníomhú go sonrach ar achtacháin eile seachas Acht na dTeangacha Oifigiúla.

Is nuair a théann muid isteach in Acht na dTeangacha Oifigiúla go dtosaíonn na fadhbanna agus an easpa dualgais agus mar sin de ag teacht chun cinn. Ceann de na huaireanta a bhíonn lagmhisneach orainn ná i gcás na hollscoileanna agus na comharthaí, mar a luaigh an Teachta. Rinne muid iniúchadh ar cheithre ollscoil faoi bhráid Ollscoil na hÉireann agus bhí ollscoil Mhaigh Nuad, mar shampla, thar a bheith íseal ó thaobh líon na gcomharthaí a bhí ag géilleadh. Bhí thart ar 40% acu ag géilleadh. Nuair a fheicimid rudaí mar sin is cinnte go léiríonn sé nach bhfuil sé ar chumas ag comhlachtaí poiblí, nó nach bhfuil siad sásta, gnéithe bunúsacha den Acht a chur i bhfeidhm. An rud gur féidir liomsa a dhéanamh ná aird a tharraingt ar an iniúchadh ionas go bhfuil a fhios againn cá bhfuilimid agus plean oibre a lorg ó na hollscoileanna sa chás seo chun é a chur ina cheart.

Ó thaobh tuilleadh cumhachtaí, bhí mé ag lorg go mbeadh trí chumhacht bhreise ag m’oifig agus labhair mé faoi seo ag an am. An chéad chumhacht ná chun faireachán a dhéanamh ar achtacháin eile seachas a bheith ag brath ar ghearáin agus imscrúdú, mar a luaigh mé don Teachta Calleary. Tá an chumhacht sin sna leasuithe atá molta ag an Rialtas agus fáiltím go mór roimhe sin. Chomh maith leis sin, bhí mé ag lorg go mbeinn in ann tráchtaireacht a dhéanamh ar aon pholasaí de chuid an Stáit i leith na Gaeilge agus go bhféadfainn iniúchadh a dhéanamh ar aon phíosa reachtaíochta a bheadh ag teacht chun cinn chun féachaint cén tionchar, mhaitheas nó dochar a dhéanfadh sé don Ghaeilge. Níl an dá chumhacht sin luaite sna leasuithe. Fiafraíodh an mbeadh breis foirne ag teastáil chuige sin. Faoi láthair tá ochtar ag obair san oifig. Nuair a thosaigh mé in 2014 bhí seisear againn agus tá sé sin méadaithe go hochtar anois. Is oifig an-bheag muid. Táimid ar cheann de na cinn is lú sa Stát. Ag brath ar céard a thagann amach ag a dheireadh seo ar fad nuair atá an Bille críochnaithe, shamhlóinn go mbeidh orm agus lucht na hoifige suí síos agus dul tríd na cúraimí breise, plean oibre a chur le chéile agus féachaint cén breis foirne a bheidh ag teastáil chun é a chur i gcríoch.

Chuir an Teachta dhá cheist eile faoi chúrsaí earcaíochta agus d’fhiafraigh sí an raibh mise sásta leis an spriocdháta 2030. Bhí mise an-chinnte agus an-chúramach i mo chuid cainte roimhe seo nuair a bhí an Teachta mar Chathaoirleach ar an gcoiste gan aon sprioc a leagan síos mé féin. Is an Rialtas a tháinig suas leis an bhfigiúr de 20%. Maidir le 2030, an rud a mhol mise i gcónaí ná go mbeadh aon sprioc a bheadh leagtha síos bunaithe ar thaighde nach bhfuil déanta go fóill. D’fhéadfaí a rá go bhfuilimid ag obair i bhfolús gan an taighde sin a dhéanamh. Tá sé molta sna leasuithe sa Bhille go mbunófar an coiste comhairleach taobh istigh de shé mhí agus go bhfoilseofaí plean taobh istigh de dhá bhliain, agus fáiltím roimhe sin. Bunaithe ar an bplean sin tá sé i gceist teacht ag 20% earcaíochta faoi 2030. Caithfear cuimhneamh go bhfuilimid ag teacht ó leibhéal chomh híseal ó thaobh líon na foirne le Gaeilge sa Státchóras agus sa tseirbhís phoiblí go mbeidh sé dúshlánach é sin a bhaint amach. Rinne muid tráchtaireacht ar seo dhá bhliain ó shin agus léiríodh go raibh thart ar 500 oibrí as os cionn 20,000 le Gaeilge acu sa Státchóras. Sin thart ar 3%. Ina theannta sin bhí poist a bhí sainaitheanta le riachtanais Gaeilge. Is éard atá i gceist leis sin ná go ndeir an Roinn gurb iad seo na poist a bhfuil riachtanais Gaeilge ag dul leo. As an thart ar 20,000 post, bhí thart ar 80 post, nó 0.5%, sainaitheanta le riachtanais Gaeilge agus bhí thart ar 60 de na 80 post sin lonnaithe i Roinn na Gaeltachta. Bhí 20 post fágtha sna Ranna eile ar fad agus bhí chuile cheann acu faoi 1%. Léiríonn sé sin cé chomh híseal atá an leibhéal faoi láthair. Beidh obair mhór romhainn ar fad ó thaobh cúrsaí earcaíochta de.

An cheist dheireanach a bhí ag an Teachta ná faoi stádas na Gaeilge go ginearálta-----