Alice-Mary Higgins (Independent) | Oireachtas source

Fáiltím roimh an deis atá againn an Ghaeilge agus an Ghaeltacht a phlé anseo inniu. Tá sé fíorthábhachtach go bhfuil Seachtain na Gaeilge againn. Tá a fhios againn go bhfuil an Ghaeilge mar chuid lárnach dár gcultúr náisiúnta agus feiceann muid inár gceantair féin an stór a bhaineann lenár dteanga. Is rud fíorthábhachtach í.

Is mian liom aitheantas a thabhairt don obair thábhachtach a rinne ár n-iarchomhghleacaí, Niall Ó Donnghaile, ar mhaithe le cur chun cinn agus neartú na Gaeilge agus an chultúir le blianta anuas. Ba mhór an pléisiúr é a bheith ag obair leis an iar-Sheanadóir Ó Donnghaile sa Seanad ó 2016 agus guím gach rath air le linn Sheachtain na Gaeilge. I wish to give a special commendation to our former colleague, Niall Ó Donnghaile, who did great work in promoting the Irish language within the Seanad Chamber and indeed across the island of Ireland.

Tá an Ghaeltacht mar chroílár na Gaeilge agus caithfidh muid gach uile sórt a dhéanamh le cinntiú go gcoinneofar na Gaeltachtaí ina bpobail láidre bríomhara. Tá a fhios againn nach bhfuil ach 23% de thithe sna Gaeltachtaí ag tógáil a gcuid teaghlach trí Ghaeilge. Caithfidh muid déileáil leis sin. Tá a fhios againn go bhfuil neart cúiseanna ann leis an laghdú atá ag teacht ar líon na gcainteoirí, ach cuireann sé isteach orm nach féidir le teaghlaigh Ghaeltachta tithe a cheannach nó a thógáil ina gceantair fhéin agus go bhfuil siad á mbrú ó na ceantair sin. Ní féidir leo a gcuid páistí a thógáil ina gceantair dhúchais trí Ghaeilge na háite.

Is mian liom aitheasc a thabhairt ar an oideachas atá mic léinn ag fáil tríd an teanga dhúchais. Tá sé dochreidte agus éadóchasach, breis is 100 bliain ó bunaíodh an Stát, nach bhfuil rochtain ach ag 6.7% de dhaltaí ar Ghaeloideachas, in ainneoin na díograise do Ghaelscoileanna fud fad na tíre. Mar gheall ar an easpa Gaelcholáistí i roinnt ceantar ina bhfuil líon mór mac léinn, laghdófar an líon oideachais trí mheán na Gaeilge. Dá bharr seo, ní féidir le leanaí, a thosaigh amach le hoideachas trí Ghaeilge, leanúint leis sin ar an mheánscoil. Léiríonn an bhearna seo i nGaeloideachas go soiléir an teip atá ar lamháil pleanála, rud a chuirfidh le creimeadh na teanga i measc an phobail.

Is é an gníomh gur féidir a dhéanamh láithreach ná Gaelcholáistí a bhunú sna ceantair a bhfuil éileamh guthach d’institiúidí dá leithéad iontu, Baile Átha Cliath ina measc. Tá feachtas leanúnach ar bun ó 2019 i mBaile Átha Cliath 2, 4, 6, 7 agus 8. Bheadh méadú ar líon na nGaelcholáistí ina chéim shuntasach chun na spriocanna, a bhí molta ón tús, a chomhlíonadh agus chun mianta tuismitheoirí agus mic léinn atá i mbun feachtais ar an ábhar seo faoi láthair a chomhlíonadh freisin, rud atá níos tábhachtaí. It is an issue that there is a low level of people speaking Irish within the Gaeltachtaí. The issues are multiple, including issues of accessing housing and planning. Another issue is the lack of access to Irish-language education all the way up to secondary school, not just at primary school level. While I believe that the Gaeltachtaí are the heart of the Irish language, these measures are needed not just in the Gaeltachtaí but right across the country. There are many campaigns in parts of Dublin by people who wish to have the option of secondary school education through Irish. As Irish is our national language, younger citizens should be able to have an education in the language of their choice.

Ba chóir polasaí don Ghaeilge sa chóras oideachas ón réamhscoil go dtí an tríú leibhéal a fhógairt anois, mar atá geallta sa chlár Rialtais reatha. Cé go bhfuil obair ag dul ar aghaidh ar pholasaithe le haghaidh na scoileanna lán-Ghaeilge lasmuigh den Ghaeltacht, níl aon tús curtha leis an pholasaí ón réamhscoil go dtí an tríú leibhéal don chóras oideachais le cinnteacht a thabhairt. Tá an polasaí seo ag teastáil níos mó ná riamh agus iarraim ar an Roinn é seo a chur ar aghaidh gan mhoill. There is a huge need for better policies to support the transition all the way up from pre-school to secondary school, and indeed to third level. As I said, this is a big focus for campaigns at the moment.

Ar deireadh, is mian liom béim a leagan agus tagairt a dhéanamh den tábhacht atá leis na healaíona agus leis an chultúr trí Ghaeilge i mbailte agus cathracha ar fud na tíre, cathair na Gaillimhe san áireamh. Cothaíonn siad fuinneamh agus cruthaitheacht i nGaeilge agus sa chultúr Gaelach.

I wish to eco the points that my colleague, Senator Lynn Boylan, made around Irish-language culture and arts; it cannot be left as a fringe at the side or as a small grant to do something small. There needs to be support for vibrant and robust art and culture in the Irish language. We can see this in Galway and there were questions and debates this week on this matter. While it is great that Galway is supporting the arts, is enough being done? Galway is the bilingual capital of Ireland and it does not seem that enough is being done to support the Irish-language arts there. It is incumbent that we give people the tools to use and be able to live fully through Irish. It is not about learning Irish, but about learning, thinking and creating through Irish. More can be done.

I wish everyone a happy Seachtain na Gaeilge.