Mr. Donncha ? h?allaithe:

Níor dúirt sé nach raibh sé ag lorg ról ach dúirt sé go raibh an méid a d’fhéadfadh an t-údarás a dhéanamh faoi láthair an-teoranta. I dtosach báire, tá comhartha ceiste ann faoin chumhacht atá ag an eagraíocht. Níl mé cinnte den bhliain ach tá mé ag ceapadh in 2005 nuair a raibh Michael McDowell ina Ard-Aighne, iarradh air an bhféadfadh an t-údarás talamh a bhí aige a chur ar fáil do thithíocht an uair sin. Stopadh rudaí ag an bpointe sin. Tá an comhartha ceiste sin ann faoin reachtaíocht. Ní dheireann an reachtaíocht aon áit nach féidir an talamh a chur ar fáil do thithíocht ach ní dheireann sé gur féidir ach oiread. Tá saghas nósmhaireacht ann ó thaobh an údaráis a bheith ag cur talamh ar fáil le haghaidh fostaíocht a chruthú amháin. Beidh an Bille um Údarás na Gaeltachta (Leasú), 2022 le cur os comhair an Oireachtais nuair a bhéas na toghcháin le tabhairt ar ais; mar sin, bheadh sé úsáideach dá mbeadh rud éigin scríofa sa Bhille leasuithe sin a léireodh go bhféadfadh an t-údarás a bheith ag plé le cúrsaí tithíochta.

Dála an scéil, mar a tharla, nuair a tháinig mé go Conamara ag obair i dtosach, agus tá sé sin os cionn 50 bliain ó shin anois, bhíos ag obair le Gaeltarra Éireann. Bhí Gaeltarra Éireann ag tógáil tithe ag an uair sin. Bhí baint agam le Cearta Sibhialta na Gaeltachta, a bhí ag cuardach go mbeadh Údarás na Gaeltachta níos cumhachtaí ná Gaeltarra Éireann, ach is a mhalairt a tharla. Cailleadh na cumhachtaí a bhíodh ag Gaeltarra Éireann nuair a bunaíodh an t-údarás. Táim ag ceapadh go bhfuil sé tábhachtach go bhfeicfí ról an údaráis i dtéarmaí níos leithne ná cruthú fostaíochta. Tá Adhna Ní Bhraonáin tar éis an pointe a dhéanamh go bhfuil an cruthú fostaíochta le daoine a choinneáil sa nGaeltacht. Níl aon mhaith fostaíocht a chruthú mura bhfuil siad in ann fanacht sa nGaeltacht.

D'ardaigh an Teachta Moynihan pointe faoi na húdaráis áitiúla. Leis an fhírinne a rá, bíonn fadhbanna ag daoine sa nGaeltacht cead pleanála a fháil mar breathnaítear ar an gcuid is mó den Ghaeltacht mar cheantar tuaithe agus toisc go bhfuil siad á rialú ag na treoirlínte náisiúnta atá ann faoi cheantair thuaithe a choinneáil mar cheantair thuaithe. Tá sé sin togha in áiteanna ina bhfuil sráidbhailte seanbhunaithe chuile 4 nó 5 mhíle. San áit arb as mise ó thús i dTiobraid Árann, ní féidir taisteal 3 nó 4 mhíle gan sráidbhaile eile a bheith ann. Ní mar sin atá sé i gConamara ná i gcuid mhaith de na ceantair Ghaeltachta eile mar bhíodar róbhocht le go mbeadh éinne sásta sráidbhaile a chur ar bun iontu. Mar shampla, tá a fhios ag an Seanadóir Kyne agus an Teachta Connolly go maith nár cheart go mbeadh éinne ag tógáil teach idir sráidbhaile An Spidéil, sráidbhaile a bhfuil aitheantas aige, agus An Cheathrú Rua gan riachtanas tithíochta, dar le Comhairle Contae na Gaillimhe. Tá 4,000 duine ina gcónaí sa cheantar sin gan aon sráidbhaile ná aitheantas a bheith aige tar éis go bhfuil go leor seirbhísí ann. Sa cheantar a bhfuilim ag caint air, idir An Spidéal agus An Cheathrú Rua, tá scoil dara leibhéal, meánscoil, trí bhunscoil, aerfort, stáisiún teilifíse, stáisiún gardaí, banc agus ollmhargadh Tesco chomh maith le siopaí eile. I ndáiríre, tá na seirbhísí uilig a theastódh ó aon sráidbhaile mór scaipthe amach ach fós féin, ó thaobh na pleanála de, is ceantar tuaithe é a chaithfear a chaomhnú mar cheantar tuaithe. Tá sé seo ag cruthú deacrachtaí an-mhóra.

Ansin, céard is riachtanas tithíochta ann? Táimid ag cloisteáil an t-am uilig faoi dhaoine, cainteoirí dúchais, a bhfuil poist mhaithe acu sa nGaeltacht a bhfuil cónaí orthu sa mbaile. Táim ag caint faoi dhaoine ag deireadh na 20idí agus iad fós ina gcónaí sa mbaile. Tá siad ag iarraidh áit a fháil leis an bpáirtnéir atá acu. Tá siad ag iarraidh cead pleanála a fháil ar thalamh a mhuintire. Is cuma cén talamh atá i gceist ach, go minic, tá siad ag iarraidh cead pleanála a fháil ar thalamh a mhuintire ach tá an chomhairle contae ag rá nach bhfuil riachtanas tithíochta acu. Is daoine iad atá ag deireadh na 20idí nó tús na 30idí agus fós ina gcónaí lena muintir. Tá siad ag iarraidh socrú síos ach táthar ag rá leo nach bhfuil riachtanas tithíochta acu. Caithfear é sin a chur ina cheart mar níl sé ceart. Níl sé ceart go mbeadh Comhairle Contae na Gaillimhe ag rá go gcaithfidh siad fanacht ag cónaí lena tuismitheoirí nó bogadh amach as an gceantar agus Údarás na Gaeltachta tar éis poist a chruthú le go mbeadh na daoine á gcoinneáil sa cheantar le go mbeadh an chéad ghlúin eile in ann socrú síos agus an Ghaeilge a sheachadadh go dtí an chéad ghlúin eile arís, mar a dúirt Adhna Ní Bhraonáin.

Is é sin an dilemma ina bhfuilimid. Tá go leor eagraíochtaí ann a bhfuil cumhachtaí acu rud éigin a dhéanamh chun an fhadhb a réiteach ach níl an teacht le chéile ann. Níl siad ag obair as lámh a chéile. Nuair atáim ag caint air sin, nuair a bhíomar ag réiteach le casadh le Roinn na Gaeltachta, chuir an méid atá i mír 9 d'Acht na dTithe (Gaeltacht) (Leasú), 2001, iontas an domhain orainn. Léifidh mé amach é:

D’ainneoin aon ní in Achtanna na dTithe (Gaeltacht), féadfaidh an tAire [is é sin Aire na Gaeltachta], le toiliú an Aire Airgeadais agus de réir aon rialachán faoin alt seo, scéimeanna a dhéanamh chun deontais ná cúnamh airgeadais eile a sholáthar do dhuine faoi chomhair an chostais a ghabhann le teach cónaithe sa Ghaeltacht a thógáil nó a fheabhsú, i gcás gur deimhin leis an Aire nach rachaidh áitiú an tí chónaithe sin chun aimhleas úsáid na Gaeilge sa limistéar Gaeltachta sin.

Tá sé sin sa reachtaíocht mar atá sé agus níl aon úsáid á bhaint as. Tá chuile dhuine ag iarraidh réiteach a fháil ar an bhfadhb thithíochta sa tír seo, an Taoiseach san áireamh. Tá sé tábhachtach chuile chumhacht atá againn sa reachtaíocht a úsáid chun é sin a dhéanamh. Tá sé aisteach nach mbeadh an chumhacht atá ag Roinn na Gaeltachta faoin Acht tithíochta Gaeltachta á húsáid anois thar aon am eile nuair atá géarchéim tithíochta sa tír ar fad agus sa nGaeltacht.