Éamon Ó Cuív (Galway West, Fianna Fail) | Oireachtas source

Gabhaim buíochas as an obair ar fad a rinne an comhchoiste chun a chinntiú go mbeadh muid anseo. Is í seo an chéad cheist atá agam: an bhfuil aon tsamhail ag ár n-aíonna cé a bheidh ag labhairt na Gaeilge? Mar is eol don chomhchoiste, bhí mé féin ag obair air seo ar mhapa 15 bliain déag ó shin, nó níos mó. An bhfuil samhail ag ár n-aíonna faoin rud a bheadh ann? Ag an am, bhíomar ag caint faoi bhialann, áit a bhféadfadh caife a bheith ag duine agus rudaí mar sin, áit chaidrimh, naíonra, naíolann, seomra poiblí agus áit a tharraingeodh daoine. Ní fheicim gur fhág a shamhail leis sin mar níl áras Chonradh na Gaeilge chomh mór sin agus tá go leor le déanamh ansin. Bheadh sé deacair é a líonadh. Feictear domsa go bhfuil gá le lár-ionad mór. An mbeidh Gaillimh le Gaeilge ag foilsiú na tuarascála nuair a bheidh sé léite ag Bríd Ní Chonghóile. Tá súil agam go mbeidh.

Is é an dara rud ná gur dóigh liom gur eiseamláir é an obair atá déanta ar logainmneacha na cathrach sna heastáit. Na Sussex Downs atá in áiteanna eile; níl siad i nGaillimh nó na logainmneacha sin ar fad nach bhfuil aon bhaint acu leis an áit ach an oiread. B'fhéidir go dtabharfadh an chomhairle cur síos beag ar an gcur chuige atá aici cé orthu a bhunaíonn siad na logainmneacha sin. An iad ar bhailte fearainn nó cé orthu a bhunaíonn sí iad? Cén próiseas atá ag an gcomhairle le go dtiocfaidh siad aníos? Ní hamháin go mbíonn leagan Gaeilge amháin orthu agus glacann daoine leis seo ach cén cur chuige agus cé na straitéisí atá ag an gcomhairle chun iad a roghnú? Ní leor ainm áite a bheith i nGaeilge mar ba cheart go mbeadh sé dúchasach agus fréamhaithe san áit.

Tá ceist agam i ngeall ar na hoifigigh Ghaeilge. D'fhéadfadh duine ar dhuine í a fhreagairt. An poist páirtaimseartha nó lánaimseartha iad agus an mbeidh cúraimí eile orthu sa chomhairle contae, sa chomhairle cathrach, san ATU nó san ollscoil, nó an bhfuil na poist seo lánaimseartha ag plé le cúrsaí Gaeilge? An bhféadfadh ár n-aíonna a dheimhniú chomh maith an bhfuil siad ar fad ar an gcineál scála pá céanna? Tá gráid sa tseirbhís phoiblí agus cén leibhéal ar a mbeidh na poist seo? An bhfuil siad ar an meánleibhéal, ardleibhéal nó cén leibhéal ar a bhfuil siad taobh istigh den chóras? Tá an chomhairle ag obair i gcóras agus baineann seasamh poist go mór leis an áit ina bhfuil duine sa chóras.

Ó thaobh na hollscoile de, láithreach bonn thiocfainn go mór leis an méid a dúirt an Seanadóir Seán Kyne maidir leis an scéim chónaithe a thabhairt ar ais. Bhí sé sin ag an ollscoil agus bhí sé i mBaile Átha Cliath. Níl a fhios agam an bhfuil sí i mBaile Átha Cliath i gcónaí. Ní hamháin go raibh deis ag na mic léinn Gaeilge a labhairt eatarthu féin agus iad ag fanacht ann, ach bhí buntáiste eile ag baint leis mar gur fhan siad cairdiúil go minic lena chéile. Chuir sin leis an rud seo maidir le comhluadar le cainteoirí Gaeilge. Níl aon mhaith Gaeilge a bheith ag duine mura mbeidh deis ag an duine sin í a úsáid. Is í ceann de na fadhbanna atá aitheanta go minic ó thaobh na ndaonáireamh de ná go bhfuil go leor leor daoine a deir go bhfuil Gaeilge mhaith acu ach nach n-úsáideann siad go rialta í. Go minic, is ceal deiseanna an Ghaeilge a bheith lárnach ina saol faoi deara é sin.

I gcás na comhairle contae agus na comhairle cathrach, chomh maith le hoifigeach Gaeilge - is maith ann iad le rudaí a stiúradh - ach go mór mór i gcás na comhairle contae, tá dualgas i bhfad níos troime uirthi a dhéanamh cinnte de go bhfuil daoine le Gaeilge i bpoist trasna na seirbhísí. Mar shampla, agus molaim Comhairle Chontae na Gaillimhe, mar go bhfuil an t-oifigeach idirghabhála tithíochta lonnaithe an t-am seo i gConamara. Maidir leis an duine a bhí ann roimhe, bhí Gaeilge ag chuile duine acu. Nuair atáthar ag plé le muintir na Gaeltachta, is trí Ghaeilge a dhéantar é. Go deimhin féin is fear as an nGaeltacht atá ann anois. Is iontach an rud é sin. Níl aon amhras ach má chuirtear cainteoir dúchasach ag caint le cainteoir dúchasach, is Gaeilge a labhraíonn siad.

An bhfuil aon phlean á fhorbairt ag cur san áireamh na caighdeáin a bheidh á leagan síos trí Acht na dTeangacha Oifigiúla (Leasú), 2021 maidir le seirbhísí trí Ghaeilge a bheith ar fáil do phobal na Gaeltachta? An bhfuil aon phlean á chur i dtoll a chéile a dhéanfadh cinnte de i rannóga eile na comhairle contae atá ag plé leis an bpobal go díreach, mar shampla an rannóg pleanála, faoi sheasamh na Gaeilge, nuair a chuirtear daoine amach go dtí an Ghaeltacht? Bítear ina dhiaidh sin ag plé leis an bpobal - tá súil agam go mbítear ag plé leis an bpobal - maidir le cúrsaí pleanála.

An bhfuil aon phlean curtha i dtoll a chéile le déanamh cinnte, thar tréimhse ama de réir mar a bheidh daoine le Gaeilge á n-earcú sa tseirbhís poiblí, go gcuirfear daoine le Gaeilge sna gnáthphoist atá idirchaidreamhach leis an phobal? Mar shampla, an mbeidh Gaeilge ag na pleanálaithe a bheidh ag plé leis an Ghaeltacht? Deirim "pleanálaithe" de bharr nach duine amháin a bheidh ag plé léi. An mbeidh na daoine seo ar a gcompord ag déileáil le cáipéisíocht trí Ghaeilge? Tugaim faoi deara go dtógann daoine, go ginearálta, bealach na héascaíochta; bíonn siad ag plé liom, le comhaltaí eile agus le daoine eile i nGaeilge ach bíonn siad ag líonadh bhfoirmeacha i mBéarla de bharr go mbíonn faitíos orthu go ndéanfaí treampán orthu.

Caithfear déileáil le cúrsaí tithíochta agus pleanála sna Gaeltachtaí ach ní ábhar an lae inniu é sin.

Tá ceist agam d’Ollscoil na Gaillimhe agus Ollscoil Teicneolaíocht an Atlantaigh. Tá muid in 2024 agus cheapfá go mbeadh muid in ann sa tír seo 20% de sheirbhísí poiblí a bheith ann as Gaeilge agus daoine a earcú a bhfuil cumas oibre Gaeilge acu. Mar atá i láthair na huaire, níl na daoine oilte. Ní bheidh na daoine sin ar fad ag plé leis an Ghaeilge go gairmiúil mar atá na finnéithe sna poist atá acu. Mar a luaigh mé, déanfaidh siad gnáthphoist cosúil le pleanálaithe, dochtúirí, ailtirí, cigirí talmhaíochta, innealtóirí agus míle rud eile agus chuile ghairm, múinteoirí san áireamh ach b’fhéidir go bhfuil múinteoirí á dhéanamh seo le fada. An bhfuil aon phleanáil ar bun nó an bhfuil aon phleanáil ar bun ag an choiste nua atá bunaithe ag an Rialtas chun scrúdú agus moltaí a dhéanamh faoi seo maidir leis an chaoi a bhfuil na finnéithe chun déanamh cinnte de go mbeidh Gaeilge ag na céimithe, na daoine a fhaigheann dioplómaí agus a bhaineann an ollscoil amach? Is féidir linn a bheith ag caint go breá ach ní thógtar ón bhunscoil go dtí an meánscoil, áiteanna a bhfuil an soláthar ag méadú le blianta, agus ón mheánscoil go dtí an ollscoil é. Is í an ollscoil an t-aon chaoi anois. Luaim go sonrach Ollscoil Teicneolaíochta an Atlantaigh de dheasca gur dúirt an finné nach bhfuil rannóg Gaeilge aici, ach níl mé ag caint ar mhúineadh na Gaeilge ar bhonn acadúla, tá mé ag caint faoi Ghaeilge fheidhmiúil a bheith ag daoine. An bhfuil aon phleanáil ar bun nó an bhfuil na finnéithe ag fanacht leis an choiste nua seo teacht chugainn nó ar tháinig an coiste chucu fós? Ag deireadh an lae, tá muid ag iarraidh moltaí. Céard a bheidh muid ag déanamh? Déanann muid moltaí agus nuair atá mé ag cur ceisteanna, tá mé dírithe an-mhór ar an choiste seo agus ar thuarascáil a chur amach le moltaí dearfacha faoin chaoi a bhféadfaidh muid cuidiú leis na spriocanna comónta atá againn, ar ár dtaobh seo againn agus ar thaobh na bhfinnéithe, a bhaint amach.

Bheadh an-spéis agam i dtuairimí na bhfinnéithe maidir leis an chaoi a bhféadfaidh muid dul chuig an chéad céim eile agus nach mbeadh iontas ar bith ar dhuine ar bith dá mbeadh dochtúir nó innealtóir le Gaeilge nó daoine le Gaeilge i ngairmeacha eile. Tá go leor gairmeacha ag an Seanadóir Clifford-Lee atá le mo hais agus beidh sí in ann a rá liom. Is cuma cén gairm atá mé in ann a rá, níl fadhb ar bith go mbeidh 20% de na daoine sin le Gaeilge. Dar ndóigh, tá lucht riaracháin san áireamh anseo.