Éamon Ó Cuív (Galway West, Fianna Fail) | Oireachtas source

Ag breathnú ar an gceist seo, is dóigh liom go raibh go leor céille leis an méid a dúirt an Seanadóir Kyne, go ndéanfaidh sé an-difríocht Gaeilge a bheith ag an mbeirt, má tá beirt ann, nó ag an tuismitheoir más tuismitheoir aonar atá ann. Níos bunúsaí ná sin, déanann sé difríocht céard a labhraíonn na tuismitheoirí eatarthu féin, agus má bhí siad le chéile sula raibh gasúir acu, céard a labhair siad eatarthu féin ón tús. Phléigh muid an cheist seo siar agus aniar nuair a bhí mé sa Roinn. Míthráthúil go leor, chonaic mé go bhfuil Tigh Josie ag dúnadh agus nach bhfuil sé i gceist é a oscailt arís. Bhí muidne ag ceapadh gur cheart tosú sna dioscónna. An rud a bhí i gceist againn ná go bhfuil eolas ar theanga fíorthábhachtach ach go bhfuil nósmhaireacht teanga níos tábhachtaí fós scaití. Mar sin, má thosaíonn Gaeilgeoirí ag labhairt Béarla lena chéile go sóisialta agus ansin faigheann siad le chéile agus bíonn gasúir acu, bíonn sé i bhfad níos deacra acu na gasúir a thógáil le Gaeilge ná mar a bhíonn má labhraíonn siad Gaeilge eatarthu féin ón tús. Is cineál fáinne iomlán é seo. Fáinne an tsaoil atá i gceist agus is rud é sin go gcaithfimid díriú go mór air.

Ceann de na fáthanna go raibh an oiread béime agamsa ar thionscal na teanga sa Ghaeltacht ná gur bhraith mé, ní hamháin go raibh poist ann a thabharfadh daoine go dtí an Ghaeltacht agus mar sin de, ach níos mó den phobal a bhí ag obair trí Ghaeilge is mó seans go mbeadh cleachtas labhartha Gaeilge ag daoine. Ansin dá bhfaighidís le chéile, labhróidís Gaeilge lena gclann. Tá sé i bhfad níos deacra má tá Gaeilge ag duine amháin agus Béarla ag an duine eile ach chonaic mé déanta go thar a bheith foirfe é. Tá daoine ar aithne agamsa agus tá togha jab déanta acu sa chomhthéacs sin. Tá sé níos deacra fós má tá Béarla ag an mbeirt.

Ceann de na rudaí nach dtuigimse scaití, agus b’fhéidir nach gcuireann muid luach air, ná go bhfuil sé fós greanta i meon an phobail Ghaeltachta céard a tharlóidh má chaithfidh a ngasúir dul ar imirce agus gan aon Bhéarla acu. Tá Béarla ag chuile mac máthar acu nuair atá siad trí bliana d’aois ón teilifís, mura bhfuil na tuismitheoirí sásta an teilifís a ghearradh amach go hiomlán, agus ó bheith dul amach sa saol. Tá an rud sin ann agus bímse i gcónaí ag rá le daoine gur a mhalairt atá ann. Beidh Béarla acu gan bhuíochas.

Is cuimhin liom nuair a bhí an leaid is óige againne trí bliana d’aois. Gaeilge a labhair muidne sa bhaile i gcónaí agus eadrainn féin agus mar sin de. Bhí go leor Gaeilge chuile áit timpeall air, ach ar ndóigh bhí Béarla timpeall air freisin. Gortaíodh a lámh, tugadh chun an dochtúir é agus cuireadh ceist air i mBéarla céard a tharla. Ní raibh a fhios ag mo bhean an mbeadh sé in ann an dochtúir a fhreagairt ach féaráilte go maith, i mBéarla paiteanta dúirt sé díreach amach céard a tharla. Nuair a tháinig sé abhaile, chuir mise ceist air céard a dúirt sé leis an dochtúir. Thosaigh sé ag rá "Dúirt mé leis" agus labhair sé i mBéarla agus ansin d’iompaigh sé ar an nGaeilge agus dúirt sé liom i nGaeilge céard a dúirt sé. Níl aon fhadhb ag gasúir le Béarla mar beidh sé timpeall orthu. Níl sé mar a bhí sé 100 bliain ó shin.

Ní dóigh liomsa gur féidir linn an luach agus an buntáiste a bhaineann le bheith dátheangach ó thús a mhíniú sách maith. Seo rud gur féidir a thabhairt in aisce, an dara teanga, gan aon anró agus sin díreach trí do theanga féin a labhairt. Tugann sé an-bhuntáiste sa saol agus ní sin ó thaobh poist ach sa saol i gcoitinne. Tá an-chiall ag na tuismitheoirí a thagann ón bPolainn agus ón Aifric agus mar sin de mar labhraíonn siad a dteanga féin sa bhaile. Beidh Béarla ag na gasúir sin ag fás aníos ar aon chaoi. Ní thagaim leis an teoiric seo go gcaithfidh siad tiontú ar an mBéarla. An chéad rud go gcaithfimid déanamh ná taispeáint do dhaoine go bhfuil buntáiste mór ann an teanga a labhairt má tá sé acu. Chomh maith leis sin, creidim ar bhealach go bhfuilimid ag cúngú na díospóireachta anseo méid áirid mar níl mórán céille le daoine sa Ghaeltacht bheith tógtha le Gaeilge má théann siad taobh amuigh den Ghaeltacht agus a ngasúir, ma bhíonn siad acu, a thógáil le Béarla. Go minic déanann a leithéid de dhaoine anois an-iarracht agus cuireann siad ag Gaelscoileanna iad. Tá go leor acu ag dul ag Gaelscoileanna ar fud na tíre. Ba cheart a bheith ag labhairt ar dhaoine atá ag labhairt Gaeilge lena gclann ar fud na tíre.

Maidir le staitisticí, deirtear i mBéarla, "Lies, damned lies, and statistics". Thosaigh mise ag breathnú ar na staitisticí agus an rud a chur mé spéis ann ná dhá fhigiúr, sé sin, líon na ndaoine a labhraíonn an Ghaeilge in aon phobal agus na páistí idir trí bliana agus 18 a labhraíonn Gaeilge. Chuir mé iad sin i gcothromas lena chéile agus tháinig freagraí spéisiúla as é sin a dhéanamh. An figiúr ab ísle a fuair mé ná 13%, ach is pobal é sin atá ag fáil bháis, sé sin le rá, níl mórán daoine óga ann ar aon chaoi. Tá go leor baitsiléirí agus daoine neamhphósta ann. An áit ab airde, agus bhí sé seo spéisiúil, ná ceantar a bhfuil eolas an-mhaith ag Sorcha Ní Chéilleachair air. Má thógann tú an chomhréir sin, a bhaineann le tabhairt na Gaeilge ar aghaidh go dtí an chéad ghlúin eile, an áit ab airde ná na Déise.

Déarfadh an duine leis nó léi féin, agus déarfainn leis an bhfinné ón eolas atá agam ar na Déise, gur Gaeltacht as an ngnáth í mar ba cheart go mbeadh an teanga básaithe ansin 100 bliain ó shin mar nach raibh ach 26 teaghlach ann in 1926 a bhí ag labhairt na Gaeilge go laethúil ach tá an dream atá ag labhairt na Gaeilge go díograiseach faoin teanga. Is é an dara pobal is láidre, má ghlacann duine an comhréir seo, ná Ráth Chairn.

Tá dhá rud faoin dá phobal sin, díograis agus go bhfuil borradh faoi na pobail. Tá brúnna freisin maidir le tithe a bheith á dtógáil agus mar sin de. Thóg mé an an tEachréidh agus is 21% a bhí i gceist ann. Is é sin Eachréidh na Gaillimhe, áit a bhfuil fíorbheagán Gaeilge ach má bhainim na Béarlóirí ar fad as - níl aon mhaith a bheith ag caint ar Thír Amhlaidh, Baile Chláir, Carn Mór nó Áth an Chonnaidh mar Ghaeltachtaí - agus féachaim ar an dream beag Gaeilgeoirí atá ann, tá siadsan ag seachadadh na teanga chomh láidir sin leis na pobail láidre Gaeltachta. Ina choinne sin, mar shampla, is fearr Ciarraí Theas ag 21% ná Ciarraí Thiar. Táimid ag feiceáil rudaí atá ag tarlú taobh istigh den phobal, áit a bhfuil dream ag teacht ar an tuiscint, agus ní sna Gaeltachtaí láidre amháin atá siad, go bhfuil acmhainn acu sa Ghaeilge agus gur fiú é a sheachadadh. Is é sin an chéad chath go gcaithfear a bhuachan anseo.

Is é an dara rud a déarfainn ná go bhfuil an Ghaeilge á sheachadadh ó ghlúin go glúin feicthe agam agus gan aon seirbhísí a bheith ar fáil trí Ghaeilge. Is cuimhin liom a bheith ag dul go Boston na blianta ó shin agus gur tháinig an bhean seo amach le linn dom a bheith ag dul ag an gCumann Gaelach agus gur chuir sí fáilte romham. Bhí Gaeilge Chonamara agus Chois Fharraige aici agus nuair a d'fhiafraigh mé di an ó aniar di agus cén áit, dúirt sí ní hea mar gurbh as Boston di. Cinnte dearfa, ba chainteoir dúchasach í a máthair, as Cois Fharraige, a thóg an bhean seo thall go Boston. Chonaic mé a leithéidí déanta ach thógfadh sé an-díograis é a dhéanamh. Is é sin an fáth go bhfuil an-tábhacht leis na seirbhísí tacaíochta ar fad a bhfuil ár n-aíonna ag caint fúthu.

Caithfimid díriú isteach ar cheisteanna na ndéagóirí agus cén teanga a labhraíonn siad. Tá a fhios agam ó m'óige féin gur ó 18 mbliana d'aois nó 19 mbliana d'aois an aois thábhachtach. Chonaic mé daoine a bhí ag labhairt Béarla agus iad ag dul go dtí an mheánscoil, agus an Ghaeilge a bheith á labhairt acu agus iad ag dul go dtí an ollscoil. Tá a fhios agam maidir le gaolta agus cairde liom féin lenar labhair mé Béarla le linn m'óige agus labhraím Gaeilge leo i gcónaí. Ní hamháin gur tháinig muid ar a mhalairt teanga ach tháinig siad ar a mhalairt teanga freisin. Tá sé fíorthábhachtach go mbreathnóimid literally ón tús ar an gceist seo agus a rá go bhfuil fíorthábhacht ag an aoisghrúpa 18 mbliana d'aois go 30 bliain d'aois nó cibé aois nuair a thosaíonn daoine ag dul amach le chéile, agus mar sin de, maidir leis an teanga agus an comhthéacs ina gcasann daoine ar a chéile. Caithfimid oibriú tríd sin. Tá na seirbhísí tacaíochta thar a bheith tábhachtach.

Tá an fhadhb seo freisin faoi na hurlabhraithe teanga ann agus is gas é le fadhbanna teanga agus is géarchéim é sin. Rinneamar obair ar an gceist sin mar go rabhamar ag traenáil daoine leis an obair sin a dhéanamh trí Ghaeilge ach feictear domsa go bhfuil sé ligthe i léig arís.

Is é an rud céanna maidir le seirbhísí do ghasúir le riachtanais speisialta mar níl aon amhras orm go gcuirtear comhairle go minic ar dhaoine ag fiafraí díobh tuige nach bhfuil siad ag labhairt Béarla mar go mbeadh sé i bhfad níos fusa amhlaidh. Is iomaí gasúr nach bhfuil mórán faidhbe acu a théann le comhairleoir teiripe cainte agus go minic deirtear leo dá mbeadh an duine ag labhairt teanga amháin, bheadh cúrsaí níos fearr. Is droch-chomhairle í sin. Caithfimid dul agus acmhainní a chur isteach sa scéal sin.

Thiocfainn leis an Uasal Ní Chéilleachair maidir le tascfhórsa. Is í an cheist atá ann ná an ceart don Roinn a bheith istigh ann nó nach ceart. Tá buntáiste le tascfhórsa atá neamhspleách. Ar lámh amháin de is féidir aon mholadh a dhéanamh ar mhaith leo ach ag deireadh an lae go minic is é an Stat an t-aon dream a bhfuil in ann greim a fháil ar an gcuid eile den Stát. Cibé seans atá ag an Stát nó ag Roinn Stáit, tá sé an-deacair é a dhéanamh taobh amuigh den chóras sin. Caithfimid tuilleadh plé a dhéanamh ar an gceist sin. Is é sin, an ceart go mbeadh an Roinn Turasóireachta, Cultúir, Ealaíon, Gaeltachta, Spóirt agus Meán nó Údarás na Gaeltachta istigh ann sa mhéid is má táthar ag iarraidh rudaí a eagrú sa chóras sláinte, sa chóras seo nó siúd, is leo siúd atá an tábhacht. Beifear ag brath go mór orthu siúd agus ar láithreacht siúd, go mór mór dá gcaithfí dul go Bord an Rialtais, mar go bhfuiltear ag brath ar an Aire ansin. Tá intinn oscailte agam ar cheist sin faoin múnla is fearr.

Níl mise gan dóchas nuair a bhreathnaím ar na figiúirí ar an gcaoi a rinne mé é sin. Má thógaim, mar shampla an tEachréidh, Bearna agus Cnoc na Cathrach, tá 1,696 ann. De Ghaeilgeoirí laethúla, ámh, níl ach 660 agus tá 136 acu sin idir 13 bliana d'aois agus 18 mbliana d'aois agus iad á dtógáil Gaeilge. Ní bheifeá ag súil go mbeadh an 10,000 duine ann ag tógáil a gclanna le Gaeilge má tharlaíonn sé nach labhraíonn siad an Ghaeilge aon lá. Is é sin an fáth gur bhéimnigh mé an t-am ar fad agus gur bhreathnaigh mé ar an gcothromas ó thaobh sheachadadh na teanga idir na daoine a labhair an Ghaeilge gach uile lá agus an méid acu siúd atá go soiléir ag labhairt Gaeilge lena gclanna. Cothromaím na figiúirí ar bhealach atá thar a bheith spéisiúil agus bheadh sé spéisiúil é sin a dhéanamh taobh amuigh den Ghaeltacht anois, is é sin ar fud na tíre. D'fhéadfaimis a rá ansin cé mhéad duine, i ndáiríre, atá ag tógáil a gclanna le Gaeilge agus an méid gasúr atá idir trí bliana d'aois agus 18 mbliana d'aois taobh amuigh den Ghaeltacht i gcomparáid le líon na nGaeilgeoirí atá taobh amuigh den Ghaeltacht atá á labhairt. Tá a fhios againn go bhfuil formhór na Gaeilgeoirí laethúla sa tír seo taobh amuigh den Ghaeltacht go fisiciúil i láthair na huaire. B'fhéidir go bhfuil cuid mhaith díobh de bhunadh na Gaeltachta ach tá siad go fisiciúil taobh amuigh den Ghaeltacht. Is é an rud a bheadh spéisiúil ná cé mhéad acu siúd atá ag labhairt Gaeilge go soiléir lena gclanna, mar mura bhfuil, bheifí ag súil go mbeidh go leor daoine fásta ann agus gan aon daoine óga ag labhairt na Gaeilge go laethúil.

Molaim an obair atá ar bun. Maidir le croí na ceiste, ní fiú deich gcinn de fhreagraí mar baineann chuile pholasaí leis seo, go mór mór i gcomhthéacs na Gaeltachta. Dá gcuirfí an cheist orm céard iad na rudaí a rinne an-leas do chúrsaí teanga sa Ghaeltacht, déarfainn TG4, b'fhéidir, Raidió na Gaeltachta, bunú Údarás na Gaeltachta agus na Roinne, an Coimisinéir Teanga agus mar sin de. Thug siad sin stádas don Ghaeilge agus deiseanna do dhaoine óga breathnú ar áiteanna ina bhfuil daoine i bpoist mhaithe ag oibriú sa Ghaeilge a thug fostaíocht dóibh, agus mar sin de. Tá an freagra casta ach is é an rud is fearr a dhéanamh ná díriú ar ghnéithe éagsúla den cheist gach uile lá ach, go mór mór, díriú ar sheirbhísí do dhaoine óga agus ar na himeachtaí taobh amuigh den scoil.

Maidir leis na feighlithe linbh, is an-smaoineamh é sin. Bhí sé sin ar bun sa chathair seo leathchéad bliain ó shin agus bheadh siad siúd ag daoine agus teaghlaigh áirithe sa chathair agus bheadh siad ag fostú daoine le Gaeilge. Tá sé in am go mbeadh scéim éigin cúraim bhaile mar sin agus ní chosnódh sé mórán sa comhthéacs seo. Caithfimid briseadh amach as na scéimeanna a bhí ann agus breathnú ar scéimeanna nua agus níl aon amhras faoi sin.