Mr. Liam Mac Cóil:

Tá go leor ceisteanna ardaithe ag na Teachtaí agus ag na Seanadóirí. B’fhéidir go rachaidh mé tríothu, ceann ar cheann, mar a ritheann siad liom.

Maidir leis an gcéad cheist faoi fhostaíocht, chaithfinn a rá nach dóigh liom go bhfuil na daoine a bhíonn ag fostú na daoine óga sa státseirbhís ag breathnú sa treo ceart. Déarfainn leo: "cas thart". Tá siad ag breathnú ar chúl an stáitse. Níl aon lucht éisteachta ar chúl an stáitse. Iarraim orthu casadh thart agus breathnú amach ar na sluaite atá ag teacht amach as na Gaelscoileanna ag déanamh na hardteistiméireachta chuile bhliain, iad atá in ann an Ghaeilge a labhairt agus a scríobh, ag leibhéil dhifriúla, ar ndóigh. Ní foláir a fhiafraí ansin an bhfuil aon eolas le fáil ag na Gaelscoileanna faoi na poist atá le fáil sa chóras Stáit nó poiblí. Níl aon earcaíocht ar siúl ag an Stát ar bhonn na Gaeilge. Is fiú poiblíocht, cumarsáid agus fógra ar an teilifís - bheadh a leithéid go hiontach - ag cur ceiste ar smaoinigh duine riamh ar an státseirbhís mar ghairm bheatha; go mbeadh deis ag daoine a gcuid Gaeilge a úsáid; agus liosta de na Ranna Stáit ar mhaith leo daoine óga a bheith acu - cosanta, dlí agus ceart, sláinte, oideachais, agus mar sin de. Níl aon fhógraíocht mar sin déanta. Is é sin freagra amháin a bheadh agam.

Is mar a chéile é leis na céimeanna ollscoile. Céard iad na fógraí atá sna ranna ollscoile, is é sin fógra beag lasmuigh d'oifig an rúnaí a rá go bhfuil poist A, B, C, D sa státseirbhís le Gaeilge? Is é sin smaoineamh amháin a bheadh agam. Ní féidir a bheith ag súil, agus is é seo an botún mór atá á dhéanamh ag an Stát, go bhfuil na foirmeacha Gaeilge ann ach nach n-iarann duine ar bith iad. Caithfear dul amach agus a rá gurbh iad seo na foirmeacha Gaeilge nó dátheangacha. Tá ceart absalóideach ag pobal na Gaeilge an Ghaeilge a bheith acu agus iad ag phlé leis an Stát. Ní bhaineann sé sin le cé mhéad foirmeacha atá ar fáil nó leis an méid éilimh atá ann. Caithfidh an Stát a rá gurbh í seo an Ghaeilge sa Stát.

Aontaím 100% le Cynthia Ní Mhurchú agus leis an tábhacht a bhaineann leis an leasú faoi earcaíocht. Ba cheart go mbeadh earcaíocht ag tosú amárach ar an leibhéal 20% seo, agus ansin faoin mbliain 2030, go mbeadh sé le rá go bhfuil 20% de státseirbhísigh na hÉireann in ann an Ghaeilge a labhairt go slachtmhar, go hinniúil, is go cruinn. Is í sin an sprioc ba cheart a bheith ann faoi 2030, ní 20% den earcaíocht. Ba cheart go dtosódh sé sin agus go mbeadh an Ghaeilge i gceist le 20% de na daoine a earcaítear sa chéad bhabhta earcaíochta eile. Rachaidh an scéal sin amach agus b’fhéidir nach gá an oiread sin fógraíochta má theann an scéal sin amach go bhfuil seans níos fearr ag duine post a fháil sa státseirbhís má tá Gaeilge acu. Is é sin mar a bhí sé go dtí gur cuireadh deireadh leis leis an bhfear a mhúin Fraincis domsa, Risteard de Búrca. Fear den scoth ab ea é agus bhí sé ina Choimisinéir ina dhiaidh sin ach sa tréimhse sin lagaíodh an Ghaeilge sa státseirbhís. Ní dóigh liom gur thuig Risteard de Búrca, do ndéanaí Dia trócaire air, an difear a dhéanfadh sé sin i leith na Gaeilge do mheon ghnáthmhuintir na Gaeltachta.

Maidir leis an gceist faoin nGorta Mór a luaigh an Seanadóir Kyne, is ceist an-spéisiúil í sin agus táimid cineál faoi dhraíocht ag an gclár a luaigh sé. Is é seo an fáth a luaim trácht na Róimhe, mar nach féidir a rá go bhfuil aon tiománaí sa Róimh ciontach as trácht na Róimhe. Tá siad ar fad ag glacadh páirte ann. Tá saol faoi leith ag trácht na Roimhe agus mar a chéile sa tSín, áit a dtiomáineann siad ar an taobh mícheart den bhóthar in amanna, má cheapann siad go bhfuil gá leis, agus tuigeann daoine é sin.

Thosaigh an meon seo, an bhéascna seo, agus d'fhéadfaí an síol de seo a fheiceáil in aimsir Anraí a hOcht agus gur fhás sé sa chaoi is go bhfuil státseirbhís na hÉireann anois, i ngan fhios di féin agus dá míle buíochas, ag cur polasaí Anraí a hOcht i bhfeidhm. Is é sin, nach bhfuil ach aon teanga amháin Rialtais ann, is é sin an Béarla. Is eolas neamhráite é seo. Ní dóigh liom go n-aontódh aon státseirbhíseach aonair leis sin. Ach maidir leis an státseirbhís mar ghrúpa, leis an eolas neamhráite a tháinig anuas, tá sí á chur é sin i bhfeidhm.

Maidir le ceisteanna na hardteistiméireachta a bhí ag an Seanadóir Kyne, mhol mé blianta ó shin go mbeadh dhá ardteistiméireacht ann. Ní dóigh liom go mbeadh ardteistiméireacht amháin teoranta do chainteoirí dúchasacha Gaeilge agus lucht na nGaelscoileanna. Tá Gaeilge á múineadh i scoileanna Béarla sa tír seo ag leibhéal dochreidte ard. Ní fhaigheann sé sin mórán poiblíochta ach tagann daoine amach as an gnáthshruth Béarla-oideachais agus bunús labhairt na Gaeilge acu ó thaobh foghraíochta, comhréire agus chuile shórt mar sin. Tá sé riachtanach go múinfí Gaeilge ag leibhéal ard, mar a mhúintear Béarla, agus b'fhéidir fiú níos airde.

Nuair a bhí mise ar scoil, agus b'fhéidir gurbh amhlaidh é do chuid den choiste, bhí laoithe fiannaíochta againn agus ní thuigeann daoine a fhoghlaimíonn Gaeilge san ardteistiméireacht anois go raibh a leithéid de rud is laoithe fiannaíochta ann. Bhíomar ag caint faoi Éamon de Búrca, is é sin Edmund Burke, an státaire mór, agus mar a léirigh Conor Cruise O'Brien, más ceadmhach a ainm a lua go ndéanaí Dia grásta air siúd arís, tógadh Edmund Burke le Gaeilge. Dúirt sé rud álainn le linn chonspóid Macpherson faoi na laoithe fiannaíochta, is é sin: "but, sure we all knew them from our youth, from our childhood". Tá an leibhéal sin litríochta, leibhéal Shakespeare, sa Ghaeilge agus ba cheart go mbeadh sé ar fáil don ardteistiméireacht.

Maidir leis an milleán a bheith méid áirithe ar an bpobal, tá an pobal, go háirithe pobal na Gaeilge, ag maireachtáil fós i meon agus i mbéascna ina mbíonn an Ghaeilge, a dteanga féin, an rud is lú tábhacht. What is the use of that old Irish? Ní thuigeann an neart daoine é sin anois ach tá an meon sin fós san eolas neamhráite sa bhéascna Gaelach, faraor géar, tar éis a bhfuil déanta againn.

Mar bhuille scoir, má tá léiriú ag teastáil air sin uilig, féach ar an gcaoi ar tháinig mé isteach sa Teach seo agus mé á rá liom féin go mbeadh mo shin-seanathair fíorbhródúil - fear a bhí san IRB - go raibh duine dá shliocht anois ag tabhairt cuairte ar Pharlaimint shaor neamhspleách Phoblacht na hÉireann. Ní raibh mé in ann, áfach, an Ghaeilge a úsáid ag an ngeata. Fair play d'fhear amháin, nuair a chonaic sé mé ag teacht isteach le cléireach an choiste, gur ghabh sé leithscéal i nGaeilge liom agus go raibh brón air nach raibh Gaeilge acu. Bhí sé deacair teacht isteach i dTeach Laighean tráthnóna inniu agus Gaeilge a úsáid. Tá súil agam go bhfuil freagra éigin ansin.