Mr. Julian de Spáinn:

Tosóidh mé le pointí an Teachta Aindrias Moynihan. An rud a bhí i gceist againn i gcónaí maidir leis an spriocbhliain ná go gcuirfeadh an Coimisinéir Teanga tuairisc neamhspleách ar fáil agus go mbeadh an rogha ag an Dáil glacadh léi nó gan glacadh léi. Níl an leasú feicthe ag aon duine fós ach an tuiscint atá againn faoi láthair ná go bhféadfadh an tAire an cinneadh a ghlacadh chun síneadh a chur leis an dáta gan dul ar ais go dtí an Dáil chun an cinneadh sin a fhaomhadh nó a chur os comhair na Dála. Sin an áit go bhfeicimid an baol. Ar bhealach, níl sé cothrom don Aire go mbeadh air nó uirthi an cinneadh sin a ghlacadh. B'fhearr duine neamhspleách a thabhairt isteach mar bheadh an tAire tar éis a bheith mar chuid den chroí-ghrúpa nó an croí-iarracht chun an sprioc seo a bhaint amach. Caithfear duine neamhspleách ón taobh amuigh a fháil le féachaint an bhfuil ag éirí leis an bplean náisiúnta a chuir an grúpa sin le chéile chun 20% faoi 2030 a bhaint amach agus cén fadhbanna a bhaineann leis. In 2028, mar shampla, d'fhéadfadh an Coimisinéir Teanga A, B agus C a mholadh. D’fhéadfadh sé a rá go sroichfidh an Rialtas 20% faoi 2030 agus nach bhfuil aon ghá le síneadh. D’fhéadfadh sé a rá go síleann sé go bhfuil sé réidh le dul anois nó d’fhéadfadh sé rud éigin a rá faoi shíneadh a thabhairt agus bheith in ann a rá céard iad na fáthanna leis sin. Nílimid ag baint ón daonlathas. B’fhearr linn go nglacfadh an Dáil an cinneadh ach go scríobhfadh an Coimisinéir Teanga, nó duine nó struchtúr neamhspleách eile, an tuairisc ar a bheadh cinneadh na Dála bunaithe. Sin an rud a bhí i gceist agam.

Maidir leis na hainmneacha agus na bogearraí, táimid ag iarraidh go mbeidh sé seo soiléir sa reachtaíocht atá le teacht agus ba bhreá linn dá mbeadh an Oireachtas in ann é a bhaint amach. Céard atá réasúnta? Caithfear a bheith an-chúramach leis an bhfocal sin sa reachtaíocht. Mar shampla, sílimid go bhfuil sé réasúnta go mbeadh plean bunaithe agus feidhmithe agus an sprioc de 20% den earcaíocht a bheith bainte amach faoi 2030. Caithfear a bheith réasúnta. Sin an fáth go rabhamar ag caint ar 2030, mar tá taithí againn ar na rudaí seo san Eoraip agus in áiteanna eile. Ag an am céanna, caithfear a bheith réasúnta don phobal mar is é an pobal an rud is tábhachtaí sa chás seo ar fad. Faoin am a bheidh an reachtaíocht seo rite, b’fhéidir gur 2026 a bheidh sa sprioc sin do na hainmneacha. Tá sé réasúnta a rá leis an bpobal go mbeidh cúig bliana ag aon chomhlacht Stáit nó aon dream eile na córais a chur i bhfeidhm chun gur féidir linn ár n-ainmneacha a úsáid as Gaeilge. Caithfear a bheith réasúnta leis an bpobal freisin agus a rá leo go dtarlóidh sé faoi bhliain faoi leith. Tá sé réasúnta don Státchóras go bhfuil cúig bliana aige é a dhéanamh, so tá sé réasúnta ar an dá thaobh. Má chuirimid siar níos faide é mar go ndeir grúpa éigin go dtógfaidh sé deich mbliana air, tá sé sin míréasúnta don phobal. Caithfimid teacht ar dháta agus táimid ag moladh 2025 mar an sprioc.

D’fhiafraigh an Teachta faoin NCT agus aon dream eile a bheadh san áireamh. An rud a bheadh i gceist ansin ná, nuair atá comhlacht ag athnuachan aon chonradh, go gcuirtear an chritéir nó an coinníoll Gaeilge leis. Tá grúpaí éagsúla ag iarraidh an conradh don NCT nó Dublin Bikes nó mar sin de. Déanann an grúpa a ritheann Dublin Bikes an rud céanna ar fud na hEorpa agus bheadh coinníollacha teanga sna tíortha eile freisin. Níor cuireadh é sin san áireamh nuair a cuireadh critéir an chonartha le chéile agus dá mbeadh sé sa reachtaíocht gur gá é sin a dhéanamh, ní bheadh aon cheist ann faoi. Bheadh sé in aon chonradh nua a bheadh le cur amach.

Thug fear atá an-saineolach ar na cúrsaí seo moladh éagsúil dom maidir le Banc na hÉireann agus mar sin de agus is fiú machnamh a dhéanamh air. Ar chóir do na bainc teacht faoi Acht na dTeangacha Oifigiúla ina hiomlán, nó ar chóir go mbeadh orthu rudaí faoi leith a dhéanamh? Céard iad na rudaí is mó gur mhaith linn a chinntiú go gcuirfidh siad ar fáil don phobal? Is an bancáil ar líne agus na apps nua an teagmháil is mó a bhíonn ag an bpobal leis an mbanc agus ba chóir go mbeidís ar fáil trí Ghaeilge. Conas gur féidir é sin a bhaint amach? Ar chóir dul ag plé leis na bainc agus rá leo go gcaithfidh siad na rudaí is bunúsaí a dhéanamh nó tá seans ann go dtiocfaidh siad faoi gach rud a bhaineann le hAcht na dTeangacha Oifigiúla? D’fhéadfaí caighdeáin a chur ar bun do na bainc tríd Acht na dTeangacha Oifigiúla. Tá féidearthachtaí éagsúla ann. Is iad na bainc ceann den dream is mó a bhíonn pobal an Stáit ag plé leo agus tá níos lú bainc sa Ghaeltacht. Sin cúis eile na seirbhísí a chur ar fáil.

Dúirt an Teachta go bhfuil Banc na hÉireann ag fáil réidh leis na ATMs as Gaeilge. Bhí cruinniú againn le muintir an bhainc maidir le leagan Gaeilge na ATMs ag imeacht. Ní rabhamar tar éis machnamh a dhéanamh ar seo ag an am ach nuair a chuamar isteach dúirt siad linn nach mbeidh ATMs ann i ndeich mbliana, leis an fhírinne a rá. Tá an teicneolaíocht sin ag fáil bháis. Dúirt mé go raibh an ceart acu agus d’fhiafraigh mé céard a bhí siad ag déanamh don bhancáil ar líne agus na apps as Gaeilge. Dúirt siad nach raibh siad ag déanamh faic, nach raibh aon éileamh ann agus nach gá dóibh aon rud a dhéanamh. Tá dearcadh an-éagsúil agamsa ar cad é éileamh agus conas a chruthaítear é. Sa Bhreatain Bheag bíonn daoine mór le rá ar na ATMs nuair a chuirtear an cárta isteach. Tá sí tar éis a bheith gníomhach faoin rud ach tá Banc na hÉireann just ag rá “No” agus nach bhfuil sé chun é a dhéanamh. Sin an dearcadh a luadh linne an lá sin. B’fhéidir go gcaithfear rud éigin a dhéanamh sa reachtaíocht chun an spreagadh breise sin a thabhairt do na bainc maidir leis na rudaí is bunúsaí a bhíonn an pobal ag úsáid.

Luadh na comharthaí bóithre sa Bhreatain Bheag. Tá moladh tugtha againn maidir le comharthaí bóithre ach níl a fhios agam an dtógfar suas é sa Bhille seo nó an rialaítear nach mbaineann sé le hAcht na dTeangacha Oifigiúla agus go mbeidh orainn rud éigin eile a dhéanamh fúthu amach anseo. Aontaíonn muidne leis an Teachta Daly faoi seo. Dúradh linn go bhfuil saolré 20 bliain ag comhartha bóthair. Ba chóir go dtiocfaidh comhartha chun deireadh tar éis 20 bliain agus go mbeidh na comharthaí ar fad athraithe sa tslí go mbeadh an Ghaeilge agus an Béarla sa stíl chéanna, an cló céanna agus gach rud eile, mar atá sé sa Bhreatain Bheag, in Albain, sa Ghréig agus i go leor tíortha eile. Cén fáth nach mbeadh siad mar an gcéanna anseo? Nuair a bhí an Tánaiste reatha, an Teachta Leo Varadkar, mar Aire Iompair, Turasóireachta agus Spóirt, bhí sé sásta triail a bhaint astu ach bogadh é ar aghaidh sular tosaíodh air. Bhí an Teachta Paschal Donohoe mar Aire ina dhiaidh agus ó shin ar aghaidh níor ghlac aon duine leis an moladh. Bhí an-spéis ag an Tánaiste ann so déarfainn go mbeidh spéis san ábhar arís agus gur chóir dul síos an bóthar sin. Dá gcuirfí tús leis, d’fheicfeadh muid an toradh i gceann 20 bliain. Tá sé sin le feiceáil de réir a chéile anois i sráidainmneacha agus rudaí mar sin de bharr na reachtaíochta. Caithfear é sin a rá. Críochnóidh mé ar phointe spéisiúil. Tá na comharthaí sráidainmneacha i mBaile Átha Cliath céim sa bhreis ar aghaidh sa bhealach a chuireann siad an Ghaeilge ar bharr i gcló trom agus ní raibh aon cur ina gcoinne nó aon duine ar buile fúthu. Cén fáth nach dtabharfadh muid suntas, aitheantas faoi leith agus tosaíocht don teanga má táimid ag iarraidh í a spreagadh? Ag dul ar ais ag an bhfógraíocht, cén fáth nach ndéanann muid é? Ní dóigh liom go mbeadh an pobal ina choinne. Níl ann ach an Rialtas é a chur san áireamh.

Ag bogadh ar aghaidh go dtí na rudaí a luaigh an Teachta McHugh maidir le cúrsaí oideachais agus mar sin de, tuigim go bhfuil comhairliúchán ar siúl faoi láthair faoi ráitis straitéise an Roinn Oideachais agus táimid ag glacadh páirt ansin. Cuirfimid na moltaí sin ar aghaidh maidir leis an bpolasaí comhtháite ón réamhscoil go dtí an tríú leibhéal. Nílim cinnte an nglacfaidh an Roinn leis an mhéid sin ach tá sé sa chlár Rialtais anois go mbeidh polasaí mar sin curtha le chéile. Níl aon tús curtha leis an bpróiseas comhairliúcháin dó sin, so d’fhéadfadh an coiste cabhrú gníomh a mhealladh ansin. Bhíomar ag rá i gcónaí maidir le polasaí Gaeilge sa chóras oideachais ón réamhscoil go dtí an ollscoil gur chóir go mbeadh dréimire ann agus go mbeadh tuiscint ag daoine cá bhfuil siad ag dul ó thaobh foghlaim na Gaeilge de.

Beidh sé ar fad bunaithe ar an gcreat Eorpach d'fhoghlaim teangacha, mar aitheantas, agus sa chaoi sin beidh caighdeán na ndaltaí aitheanta ar fud na hEorpa. D'fhéadfaí go leor de na fadhbanna atá againn sa chóras oideachais, mar shampla maidir le díolúintí, a leigheas trí chóras mar seo a chuir i bhfeidhm. Is í an chúis a mholaimid an córas mar go bhfuil sé bunaithe ar an gcreat Eorpach. I gcás an pháiste a bhfuil fadhbanna dochreidte móra aige nó aici ó thaobh scríobh na Gaeilge - an páiste nach bhfuil in ann í a scríobh - cén fáth nach bhféadfadh an páiste sin an ardteistiméireacht a dhéanamh agus í bunaithe ar an scrúdú béil? B'fhéidir go mbeadh an páiste ar leibhéal níos airde ar an gcreat Eorpach ná gach duine eile a bheadh leis nó léi sa seomra rang, ach cén fáth nach bhféadfadh sé nó sí an scrúdú béil a dhéanamh san ardteistiméireacht? Níltear ag baint an dalta sin amach as an rang ansin, nó ag déanamh rud éigin eile leis an dalta ag bun an tseomra ranga, nuair a bhíonn gach duine eile ag foghlaim na Gaeilge. In ionad sin tá an duine sin ag glacadh páirte mar tá sprioc faoi leith á hiarraidh ag an dalta sin. D'fhéadfaí é sin a dhéanamh dá mbeimis ag úsáid rud éigin níos solúbtha ar nós an chreata Eorpaigh in ionad an chórais mar atá sé faoi láthair.

Dá bhféadfaí tús a chur leis an gcomhairliúchán sin, sílim go mbeadh sé an-chabhrach dúinn chun an rud a chur chun cinn. San áireamh sa cheann sin, ba chóir dom a lua go mbeadh rudaí ar nós an pháirt-tumoideachais as ucht féin sna bunscoileanna, rud a bheadh fíorthábhachtach ó thaobh na scoileanna a fheidhmíonn trí mheán an Bhéarla, mar chuid den chur chuige agus den chaint faoin bpolasaí Gaeilge sa chóras oideachais.

Is ceist iomlán eile a d'fheadfaí deis a bheith an ag comhchoiste labhairt faoi i ndiaidh na Nollag - tuigim go bhfuil an liosta ag méadú - ná bunú Gaelscoileanna nua agus an sprioc atá sa chlár Rialtais an líon daltaí a fhaigheann scolaíocht trí mheán na Gaeilge a dhúbailt. Is mór an sprioc é sin agus an cheist faoin gcaoi is féidir é sin a bhaint amach. Bheimis ag rá go bhféadfaí é sin a chur isteach mar chuid den pholasaí ach tá go leor plé le déanamh air sin, go háirithe nuair atá scoileanna á mbunú faoi láthair agus nach bhfuil an Roinn Oideachais ag tabhairt na scoileanna sin do na Gaelcholáistí. Mar shampla, i mBaile Átha Cliath 6 le déanaí, bronnadh scoil 1,000 dalta ar Educate Together in ionad go bhféadfaí 600 a thabhairt do Educate Together agus 400 a thabhairt chun Gaelcholáiste a chur ar bun. Tá féidearthachtaí éagsúla ann, ach tá sé deacair nuair atá an sprioc sin sa chlár Rialtais ach cinntí éagsúla ag dul ar aghaidh. Dá mbeadh aon pholasaí amháin cuimsitheach ar nós an pholasaí d'oideachas Gaeltachta, chabhródh sé sin go mór le cúrsaí.