Mr. Peadar Mac Fhlannchadha:

Gan obair bhaile eile a thabhairt don choiste, ceapaim go mbeadh sé tráthúil oifigí an Roinn Oideachais agus Scileanna a thabhairt os comhair an choiste seo agus roinnt ceisteanna a ardú leo, go háirithe ó thaobh na tuarascála a d'fhoilsigh an Roinn an tseachtain seo caite nach raibh aon tagairt ann i ndáiríre don Ghaeilge, go háirithe i gcomhthéacs Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge, agus an chaoi go raibh an Roinn le tacaíocht a chur ar fáil chun spriocanna oideachais na stratéise a bhaint amach. Ní haon dochar ardú leis an Roinn an pointe a d'ardaigh an Teachta Moynihan maidir leis na scoláireachtaí tríú leibhéal, scoláireachtaí a bhí ann le fada, agus an chaoi go bhfuair an Roinn réidh leo ag úsáid géarchéim airgeadais na tíre ar bhealach suarach agus, i mo thuairim, pearsanta. Is beag airgid a bhí i gceist ach ba spreagadh iontach é do scoláirí i gceantair Gaeltachta. Ní dóigh liom gur cheist airgid a bhí i gceist agus b'fhéidir gur cheist í sin gur fiú a ardú leis an Roinn.

Tá roinnt ceisteanna a bhí spesiúil ansin maidir leis an gcóras oideachais go ginearálta agus scoileanna. Tá an ceart ag an Teachta Moynihan gur scoileanna beaga iad formhór na scoileanna Gaeltachta, go háirithe bunscoileanna. Tá an-tionchar ar na scoileanna sin ar an nGaeilge sa cheantar agus ar an gceantar trí chéile. Mar a luaigh an Teachta Ó Cuív níos luaithe, tá na ceantair Gaeltachta ar fad faoi bhrú, ní hamháin ó thaobh cursaí Gaeilge de ach ó thaobh inmharthanachta. I gceantar Chonamara, mar shampla, dúnadh bunscoil i mbliana agus tá slad eile acu atá ag moilliú i gcónaí de bharr pátrún na tíre ó thaobh an líon duine atá ina gcónaí faoin dtuath, chomh maith le rudaí practiciúla ar nós an deacracht a bhíonn ag daoine cead pleanála a fháil ina gceantair féin. Tá siad ag bogadh amach óna gceantair dá bharr. B'fhéidir gur obair bhaile eile é sin.

Maidir le na scoileanna, dúradh liom go mbeadh an polasaí oideachais Gaeltachta á sheoladh an mhí seo. Ní cosúil anois go mbeidh. Beimid ag faire amach agus tá súil agam go mbeidh cuid de na freagraí sna polasaí oideachais Gaeltachta. Caithfear aitheantas a thabhairt don Roinn Oideachais agus Scileanna ar an mbealach a thug sé faoin bpróiséis seo.

Bhí an t-uafás cruinnithe ag an Roinn sna ceantair Ghaeltachta uilig. Bhí próiseas buy-in an-mhaith ón phobal agus bhí an chuma ar an scéal go dtí seo go raibh na hoifigigh a bhí ag plé leis an gceist seo sa Roinn go hiomlán tiomanta don phróiseas seo. Beidh le feiceáil céard a thiocfas ar aghaidh agus an mbeidh an maoiniú curtha ar fáil chun é seo a chur i bhfeidhm.

Ceapaim gur tháinig roinnt mhaith moltaí ar aghaidh mar chuid den phróiseas chomhairliúcháin sin a bheadh infheidhmithe agus a bheadh ina chúnamh mór do scoileanna Gaeltachta, go háirid ó thaobh scoileanna beaga. Mar shampla, féadfadh múinteoir amháin a bheith ag freastal ar cúpla scoil. Féadfadh córas príomhoideach lárnach a bheith ag déanamh an obair bainistíochta ar fad ar cheithre nó cúig scoil seachas an ceithre nó cúig scoil sin agus an príomhoide ag caitheamh leathlá nó lá iomlán ag plé le cúrsaí riaracháin. Scaoilfí saor iad le bheith ag múineadh sa scoil féin.

Arís, tháinig roinnt mhaith moltaí ar aghaidh maidir le cén chaoi a bhfuil na múinteoirí in ann déileáil leis an meascán teanga atá ann anois. Mar shampla, bhí cruinniú againn anuraidh ag troid le haghaidh an dara mhúinteoir a fháil le haghaidh Scoil Inis Meáin, mar shampla, áit a bhfuil pobal fíor-bheag. Léirigh Orlaith Breathnach, príomhoide na scoile sin, ag an cruinniú i mBaile Átha Cliath, an meascán atá ann. Ceapaim go bhfuil deichniúr sa scoil. Níl na figiúir go hiomlán cruinn agam ach tá roinnt acu sin a bhfuil an Ghaeilge acu mar an teanga baile, do chuid eile acu Béarla é agus do chuid eile arís ceapaim gur Polainnis é, mar daoine atá tar éis bogadh isteach iad. Tá meascán aisteach sa scoil agus tá gá le teacht ar aghaidh le próiseas gur féidir déileáil leis an dream atá ag teacht isteach gan Ghaeilge ach gan dochar a dhéanamh do na páistí atá ag teacht isteach sa chóras gur cainteoirí ó dhúchas iad. Beidh le feiceáil ó thaobh an pholasaí sin cén toradh a bheidh ann. Le bheith féaráilte don Roinn, ceapaim go raibh gach duine an-tógtha leis an gcaoi gur thugadh faoi. Is ceist anois é an mbeidh an Roinn sásta maoiniú a chur ar fáil.

Ó thaobh na exceptions agus na exemptions, agus ag dul leis an méid a bhí an Cathaoirleach ag rá ag an tús, tá roinnt rudaí nach bhfuil mé in ann a rá. Tá súil agam go mbeidh taighde foilsithe an bhliain seo chugainn a thabharfaidh toradh níos fearr dúinn ar sin. Is grúpa eile atá ag plé leis. Ní mhaith liom an t-ainm a lua. Tá súil agam go mbeidh eolas ceart againn faoi cé atá ag cur isteach ar na exemptions seo. Mar shampla, an bhfuil daoine ann a bhfuil ag cur isteach ar exemptions don Ghaeilge ach a bhfuil breá sásta dul ar aghaidh agus an Fraincis nó an Gearmainis a dhéanamh? Tiocfaimid ar sin.

Tuigim an pointe atá ardaithe maidir le ceist na district electoral divisions, DEDs, agus rangú na ceantair Ghaeltachta. Cinnte tá obair le déanamh ansin i roinnt ceantair, i gceantar an Teachta Moynihan ach go háirithe agus ceantar Tír Chonaill chomh maith. Le bheith féaráilte don údarás, caithfear córas éigin a roghnú. Is dócha gur sa chóras DEDs an t-aonad is lú gur féidir figiúir a tharraingt as. I mo thuairimse, an chaoi go gcaithfear déileáil le sin nuair atá plean teanga á ullmhú ná go gcaithfear é sin a chur san áireamh. I gcuid de na ceantair - má thógamar an ceantar a luaigh an Teachta Moynihan, Cúil Aodha - ar bhealach beidh dhá phlean teanga ag teastáil ansin, ceann le haghaidh ceantar Cúil Aodha agus ceann don chuid eile den DED nach bhfuil Gaeilge á labhairt ann. Muna ndéanfar é sin, ní éiroidh leis an rud. Ceapaim go gcaithfear é sin a chur san áireamh in ullmhú an phlean teanga agus ansin ag feidhmiú an phlean teanga féin.

Arís, chun a bheith féaráilte, ceapaim go bhfuil obair mhaith á dhéanamh go dtí seo ag Údarás na Gaeltachta mar chuid den chóras seo. É sin ráite, caithfear a rá nach mbíonn an sainmhíniú céanna ag gach duine ar pleanáil teanga. Mar a luaigh mé níos luaithe, leis an méid atáimid ag éileamh ar na pobail féin a dhéanamh leis seo, caithfimid an tacaíocht cheart a chur ar fáil chun na pleananna seo a dhéanamh agus a fheidhmiú. Nuair atáimid ag caint faoi tacaíocht, táimid ag caint faoi daoine a fhostú le cabhrú. Tá obair áirid gur féidir a dhéanamh ar bhonn deonach ach tá obair eile nach féidir é a dhéanamh. Muna chuirfimid an tacaíocht seo ar fáil do na pobail, beimid thiar go mór leis. Mar a deirim, beidh an leibhéal soiniciúlachta cruthaithe agus beidh daoine ag rá, agus tá a fhios agam mar tá sé ráite liomsa, “Bíodh an diabhal agaibh. Sábhálfaidh sibh an Ghaeilge sibh féin.” Tá rudaí chomh dáiríre sin.